[OBS! ÞESSI ÞREIFANDI TILAUNA HEF MISTEKIST, OK ER NÚ HAFNAÐ FIMM MÁNUÐUR EFTIR TILURÐU ÞENNAR. ÞÓ MÁ KANSKI EINHVERJA REYNSLU NÁ AÐ SJÁ Í ÞENNI, T.D. HVAÐ VARÐAR VEIKU BEYGÍNGUNA (>B3). SJÁ BLOGGINLEGG UM ”MÍNIMÁLFRÆÐI”.]

***** Til samanburðu: Einkynjuna á grundvöllu hvorugkynju núíslensku

Hér hef það þótt rétt vera að gefa lesendum, ok grunnörum, teksta þessara möguleiku á að bera saman senníslensku baseraða mest á kvenkynju núíslensku, við einhverja aðra týpu samkynjuíslensku. Að steypa orðum til beygíngumynstra karlkynju núíslensku hafa við ekki reynt okkur á (enn), en hinsvegar hafa við gert vissar þreifandi tilraunur með hvorugkyníndu í þá áttíndu. Aðvitað má gera þetta á margar mátur, en við geta sjálfsagt ekki gert tilraunur þessar á allar mátur, heldur finna við fram til einmitt þennarar sem hér er sýnd. Hvort þenn sé haldbær eða ekki má tíða ok tíma sýna.

Birta við þá þenna tilraunu í fimmtu tekstarúðíndu af Corpus Hermeticum, en láta gráðugerðurnar skiptast á (a-d).

(1) Um beygíngumynstrur hvorugsamkynju: Hvorugkynjuorður núíslensku haldast í eíjnu ok öllu í samkynju byggðri á hvorugkynju, ok beygjast einsok þæjr (nema hvað okkur lýst ekki á eignaföllu orðíndu “fé”, ok mæla því með “fés” ok helst ekki “fjár”. En auðvitað, sem alltaf, hef hver ok eín þetta eftir sinni eígin höfðu, hjörtu ok næmnu.

Mynstrur beygínga eru þrjáur, ok í óákveðnu, eru þæjr (næstum) ídentískar þeijm í núíslensku. Ákveðnar greinur eru af tveimur tegundum í núíslensku, en sú þriðja hér, er eín nýmynduna sem nota má (valfrjálst auðvitað) með bæði þennri veiku ok þennri sterku beygíngu samkynjuorða á grundvöllu hvorugkynju. (Hér er það þó ekki gert, þó að stundum hefði farið betur á því. Dæma: “Afneit glötunanu! Fallegra væri óneitanlega, eða bara kanski: “Afneit glötuníndu!” En hér fara við framhjá þessu með: “Afneitið Glötun yðvar!”. Ok er það líklega enn fallegra).

Týpa 1:   (>b1) ø – ø – i – s | ø – ø ­– (j)um – a

|| ið – ið – inu – sins | in – in – [u]num – nna;

/|| índ – índ – índu – índu | índi – índi – índum – índa

Týpa 2: (>b2) ø – ø – ø – s | ø – ø ­– (u)m – a

|| ið – ið – inu – sins | in – in – [u]num – nna;

/|| índ – índ – índu – índu | índi – índi – índum – índa

Týpa 3:   (>b3) a – a – a – a | u – u – (u)m – (n)a

|| að – að – anu – ans | un – un – unum –(n)anna

/|| índ – índ – índu – índu | índi – índi – índum – índa

(2) Orðamyndunur: Myndunuleiður samkynjuorða á þennari grundvöllu eru ýmiskonar. Þenni tegunda senníslensku, eða öllu heldur, samkynjuíslensku, er því ekki jafn einföld ok þenn sem grundvallast á steypingu allra nafnorða (réttar sagt, samnefna) til einnar beygíngumynstru kvenkynju í núíslensku. Í samanburðu er mynduna þennrar síðarnefndu rétt mekanísk, á meðan sú fyrrnefnda krefst lángt meiri hugsæju ok tillfinníngu, þar eð prufa þarf fram orðamyndunureglur úrfrá hljóðnu orðanna ok hvernig þæjr reyndar “smakkast” okkur. Myndunufræða þenni er hér því nánast hreint intúitív, þótt þenn geti verið all fræðileg á að líta. Sem slík er þenn vart enn til lykta leidd. Reglugerðínd hér að neðan er til bráðabrigða.

Einsok áður (sjá Lokanótur *) gánga við útfrá þessum tveijmur flokkum orða (þar sem # = stofna; ∆ = róta; √ = viðskeyta; ≥ = fallbeygínguendínga, ok ø = endíngusneyða, þ.e. eíngin beygínguendínga, ok #≤ = endínga stofnu, samt \ = negazjón, “ekki”. Síðar í þennari reglugerðu mæta við einnig √≤=, endínga viðskeytu °˜˜, hljóðana síðustu atkvæðu stofnu):

1. # = ∆
   1. ∆ø = #≤ø
   2. ∆≥ = #=\ø

2. # = ∆√
   1. ∆√ø = #≤ø
   2. ∆√≥ = #≤\ø

(2.1) Beygíngur við endíngusnauða stofnu: Í flokku 1, hafa við orður sem bara eru orðustofnínd, sem er róta með eða án beygínguendíngu (∆ø / ∆≥). Hér er spurnínga hvað gera við beygínguendíngurnar. Þæjr geta í nefnuföllu verið ýmiskonar, þæjr mest áberandi eru ≥ur, ≥ir, ≥r, ≥i, ≥a. Einnig “l” ok “n” eiga sér stöðu hér, en mér sýnist það þó kanski oftast vera spurnínga um hluta af stofnu eða innskeytu í stofníndu.

Nóta bene! Reyndar er mér oft í sannleiku sagt erfitt að sjá hvort orðuendínga er viðskeyta (√) að rótu, eða nefnufölluendínga (≥=). Sumar viðskeytur sagðar vera án beygínguendíngu líta þó út fyr að hafa slíka. (T.d. gild þetta √(i)ngur≥ø, √lingur≥ø, √naður≥ø, sem ék reyndar (sjá neðan) vill meðhöndla sem væru þæjr með endíngu ≥=ur). En þenni efasemda mín um hvað sem er √ ok ≤=, ok hvað sem er ≥=, skipt kanski ekki svo mikilli málu, vona ék, því að við eru einfaldlega úti eftir haldbærri ok praktískri metóðu, ekki neinni orðaflokkufræðu. (Sjá 2.3)

Við myndunu orða í samkynju eða hvorugkynjueinkynju, er hægt annaðhvort að (a) fella niður endíngíndu, (b) halda þenni, eða (c) breyta þenni við steypunu orða til beyíngumynstrínda. Endíngur viðskeyta að stofnu (#√) má fara með á mótsvarande mátu, held ék, ef á þarf að halda.

Hér ­– áður en við halda áfram – yfirlita eín yfir hljóðana síðustu atkvæðu stofnu (°˜˜) ok beygíngusköpur orðínda:

1: #°˜˜= á  Ef #≤=ø, ÞÁ ≥=ø (>b1) Ef #≤=\ø, OK ≥=ur, EÐA ≥=a, ÞÁ ≥=ø (>b1) – – – NEMA það gefi ≥=sl eða sj, ÞÁ ≥=i (>b2)  – – EÐA ≥=ng, en ÞÁ (>b3) [sem afbrigða]  Ef #≤=\ø, OK ≥=i, EÐA ≥=ir, ÞÁ ≥=i (>b2)

2: °˜˜= o  EF #≤=ø, ÞÁ ≥=ø (>b1) EF #≤=\ø, OK ≥=ur,r, EÐA ≥=a, ÞÁ ≥=ø (>b1), – – – NEMA það gefi ≥=sl eða sj, ÞÁ ≥=i (>b2)  – – EÐA ≥=ng, en ÞÁ (>b3) [sem afbrigða] EF #≤=\ø, OK ≥=i, EÐA ≥=ir, ÞÁ ≥=a (>b3)

3: °˜˜= au-æ-ei-í-é-e  EF #≤=ø, ÞÁ ≥=ø (>b1) EF   #≤=\ø, OK ≥=ur,r, EÐA ≥=a, EÐA ≥=i, EÐA ≥=ir, ÞÁ ≥=i (>b2)

4: °˜˜= ó-a-ú-u-ö  EF #≤=ø, ÞÁ ≥=ø (>b1) EF #≤=\ø, OK ≥=ur,r, ÞÁ ≥=ø (>b1) – – – NEMA það gefi ≥=sl eða sj, ÞÁ ≥=i (>b2)  – – EÐA ≥=ng, en ÞÁ (>b3) [sem afbrigða] EF #≤=\ø, OK ≥=a, EÐA ≥=i, EÐA ≥=ir, ÞÁ ≥=a (>b3)

5: °˜˜= i  Ef ∆°˜˜=i, OK   ∆≤=ø, ÞÁ ≥=ø (>b1) EF #≤=\ø, OK ≥=a, ÞÁ ≥=a (>b3)                          EF #≤=\ø, OK ≥=ur,r, EÐA ≥=i, EÐA ≥=ir OK \#≤r, ÞÁ ≥=i (>b2)

Regla 1.a.: Í stuttri málu má segja að EF #=∆ø, ok þannig #≤=ø, ÞÁ ≥=ø, (>b1). M.ö.o. ef stofna samnefnu er eín endíngulaus róta, þá helst orðínd alveg óbreytt í nefnuföllu, ok beygíst þá skv. týpu 1 beygíngumynstra, alls óháð hljóðunu (°˜˜) síðustu atkvæðu stofnu (hér rótu). Orður með slíka endíngulausa stofnu í núíslensku má þykja þegar gildaðar af praksísu sem slíkar, ok halda áfram að vera einsok þæjr eru í nefnuföllu, en beygjast svo auðvitað á nýa háttu innan römmu hvorugeinkýníndu.

(ø 1.1) EF #=∆ø = #≤ø, ÞÁ ≥=ø (>b1)

Orðadæmur með beygíngukennimyndum: bar – bari – bars | bör – börum – bara; skál – skáli – skáls | skál – skálum – skála; slor – slori – slors | slor – slorum – slora; ró – rói – rós | ró – róum – róa | jurt – jurti – jurts | jurt – jurtum – jurta; skúr – skúri – skúrs | skúr – skúrum – skúra; vör – vari – vörs | vör – vörum – vara; sól ­– sóli – sóls | sól – sólum – sóla; her – heri – hers | her – herjum – herja; taktík – taktíki – taktíks | taktík – taktíkum – taktíka; skúlptúr – skúlptúri – skúlptúrs | skúlptúr – skúlptúrum – skúlptúra.

Innan svigu má seígja að sama meíginregla gild að mestu líka ef flokka 2.a um viðskeytur er ráðandi, þ.e. ef #=∆√ø = #≤ø, ok þannig orðínd hef endíngulausa viðskeytu. Nema hvað, annarsvegar, viðskeytur sem enda á “i” (√≤=i) rýmast ekki í (>b1) heldur falla inn í (>b2), ok hinsvegar að ef √≤=a, þá er eíngin beygíngumynstra samrýmanleg önnur en þenn annars sjaldgæfa veika beygíngínd (>b3), nema þá breytingur séu gerðar á hljóðunu viðskeytu, °˜˜√. Viðskeytur án (sér)hljóðunu, \°˜˜√, samræmast hreint formlega að (>b1) án breytínga, ok að (>b2) ok (>b3) með því að skeyta að þeim sérhljóðunum “i” eða “a”. Sálmur þessar fara við þó nánar inn á fyrst eftir að við hafa diskúterað örlítið orður sem ekki eru endíngulausar í nefnuföllu.

Hér neðan fyr setja við framorðamyndunu ok beygíngureglur í formúlum hljóðana ok endínga, ásamt dæmum, jafnvel þótt við ekki alltaf hafa getað tínt til nokkrar kvenkynju- ok karlkynjuorður sem fylla upp formúlíndu, en hinsvegar oft á tíðum meíngdu af hvorugkynjuorðum (sem við þó ekki tiltaka hér).

Nótera: Við niðurfellíngu beygínguendínga ok sköpur þæjr sem við þá geta þeijm ber að gæta vissrar samhljóðunar sem uppkem við þetta. (1) Ef eftir niðurfellíngu endíngu ≥=sl, EÐA, ≥=j, þá ≥=i (>b2), ok er þá sama hvaða sérhljóðana stofna hef. (2) Einnig hafa við valt að láta orður sem enda á “ng” lúta tveimur beygíngumynstrum (ok þannig eiga sér tvímyndur), hvaraf önnur mynstrínd er (>b3) ok hin þenn beýgínga sem kem út af beitíngu regla um hljóðana ok endíngu, (>b1) eða (>b2).

Regla 1.b.: Einnig endíngulausar orður med “r”-índu stofnlæga (einsok t.d. orðíndur sumar, hreiður ok þvaður), beygjast samkvæmt týpu 1 beygíngumynstra: Ef #=∆ø [stofna er endíngulaus), OK/EÐA =#≤r [“r” er stofnlæg], ÞÁ ≥=ø, (>b1). Endíngínd með “r” helst gegnum þenna beyíngu.

(ø 1.2) EF #=∆ø, OK #≤r, ÞÁ ≥=ø (>b1)

Beygíngudæmur: vetur – vetri – veturs | vetur – vetrum – vetra; reður –reðri – reðurs | reður – reðrum – reðra; sykur – sykri – sykurs | sykur – sykrum – sykra; hamar – hamri – hamars | hömur – hömrum – hamra;

Regla 1.c.: En ef stofnendínga er hér “ir”, ok þannig stofnlæg (#≤=r), þá kasta við um endíngíndu, ok orðínd fær týpu 2 beyíngu:

(ø 1.3) EF #=∆ø = #≤ø, OK #≤ir, ÞÁ ≥=ri (>b2)

Orðu- ok beygíngudæmur: faðir > feðri – feðris | feðri – feðrum – feðra; móðir> mæðri – mæðris | mæðri – mæðrum – mæðra; bóðir > bræðri – bræðris | bræðri – bræðrum – bræðra; systir > systri – systris | systri – systrum – systra; dóttir > dætri – dætris | dætri – dætrum – dætra.

 Regla 1.d.: Stundum finnst innskeyta (¬) einhver með í stofnu (¬#≤), nokkuð sem í venjulegum tekstum er merkt með  t.d. “ll” eða “rl”, eða “nn” eða “rn”. Þegar slík innskeyta er með í stofníndu helst þenna (eða, betra, má halda þenna) í þeijm beygínguföllum sem þenn í núíslensku finnst í. Að öðru leiti beygist orðínd einnig hér skv. týpu 1 beyíngumynstra.

(ø 1.4) EF #=∆ø = #≤ø, OK (¬#≤), ÞÁ ≥=ø (>b1)

Orða- ok beygíngudæmur: stóll; hóll; kjóll; steinn; tónn; prjónn; teinn. (>b1) módífierast þá dálítið á stundum: prjónn – prjóni – prjóns | prjón – prjónum – prjóna; steinn – steini – steins | stein – steinum – steina.

Þó MÁ, finnast okkur, einnig, þegar vel fer á, nema burt innskeytíndur, t.d. sveinn > svein; tónn> tón (en þó tæplega gull > gul; ull > ul). Ok þá hafa þenna inskeytusnauðu myndu fyr orðaafbrigðu.

Auk þessa, finna við, MÁ skeyta “i” að stofnu hér (#≤=i) ok beygja skv. (>b2), t.d. þræll > þræli; barn > barni; steinn > steini; hæll > hæli. Ok þá hafa þetta fyr beygínguafbrigðu, svo að slíkar orður allar eiga sér tvímyndur.

Þetta allt gild auðvitað líka um fleirkvæðar orður sem hafa innskeytu í stofnu (aðall; kaðall; vaðall, eíngill), nema hvað hér MÁ gæta atkvæðustyttingu þegar “i”-índu er skeytt að stofnu. Beygíngínd er þá týp 2 beygíngamynstra (<b2).

Dæmur: aðall > aðali > aðli | aðli – öðlum – aðla; kaðall > kaðali > kaðli | köðli – köðlum – kaðla; eíngill > eíngili > eíngli | eíngli – eínglum – eíngla.

Regla 2.a: Við hafa nú geíngið ígegnum endíngusnauðar orður án viðskeytu, ok snúa oss nú að beygínguendíngum þeim sem við hafa nefnt hér að ofan. Þar er fyrst út “ur”, “r”, að þessu sinni án stofnlægrar “r”-índu (\#≤r). Endíngínd fellist þá niður ok orðínd beygist skv. týpu 1 beygíngumynstra:

(ø 2.1) EF ≥=ur, r, ok =\#≤r, ÞÁ ≥=ø (>b1).

Myndunu- ok orðadæmur: skápur > skáp – skápi – skáps | skáp – skápum – skápa; kútur > kút; bátur > bát; strákur > strák; mór > mó; már > má; skór > skó; skjár > skjá. Einnig “maður”, sem við taka út frá stofnu orðíndu í þolföllu (ok ignórera þannig mað-stofnu nefnufallíndu): maður > mann – manni – manns | mönn – mönnum – manna.

Þetta er þó ekki alveg einhlýtt, því hér vilja við gera tvæjr “nema”-undantekníngur skv. neðan:

 (ø 2.1.1) EF ≥=ur, r, ok =\#≤r, ÞÁ ≥=ø (>b1) NEMA (1) EF #≤ng, ÞÁ ≥=a (>b3)

Þetta þýð að ef niðurfellínga endíngu skil “ng” eftir, þá skeytist að þeijri endíngu “a”, ok orðíndu má svo beygja skv. týpu 3 beygíngumynstra, ok hafa sem orða- ok beygínguafbrigðu í (>b1)- eða (>b2)-beygíngu (útfrá °˜˜)

Orðu- ok beygíngudæmur: konúngur > konúnga | konúngu | konúngum | konúnga; púngur > púnga | púngu – púngum – púnga; búníngur > búnínga | búníngu – búníngum – búnínga, (>b3) eða konúng – konúngi – konúngs | konúng – konúngum – konúnga; púng – púngi – púngs | púng – púngum – púnga; búníng – búníngi – búníngs | búníng – búníngum – búnínga.

Hin undantekníngínd varð hljóðunu síðustu atkvæðu stofnu:

(ø 2.1.2) OK EF ≥=ur, r, ok =\#≤r, ÞÁ ≥=ø (>b1), NEMA (2) EF ° ˜˜= au, ei, æ, í, i, e, é, ÞÁ ≥i (>b2).

Orða- ok beygíngudæmur: laukur > lauki – laukis | lauki – laukum – lauka; leikur > leiki – leikis | leiki – leikum – leika; kækur > kæki – kækis | kæki – kækjum – kækja; hríngur > hríngi – hríngis | hríngi – hríngum – hrínga; hlemmur > hlemmi – hlemmis | hlemmi – hlemmum – hlemma; melur > meli – melis | meli – melum – mela; stélur > stéli – stélis | stéli – stélum – stéla.

(2.2.) Beygíngusköpur orða útfrá fallendíngu: Ef orðínd svo end á beygínguendíngíndu “i” eða “a”, eða “ir”, þá vandast málínd kanski nokkuð hvað varð orðamyndunu til hvorugkynjusamkyníndu, því vart er haldbært (sýnist mér) að einhlýtt fella niður eða halda endíngíndu[1], heldur ræðst þetta aðallega af sérhljóðnu (= °˜˜) stofnu í samspilu við endíngíndu ok hljóðrænar innviðjur hvorugkynjuorða núíslensku. Gefið er þó að beygínguendíng nefniföllu hvorugkynju í núíslensku (≥) er annaðhvort –ø (≥=ø], -i (≥=i), eða –a (≥=a), ok lexikalíu íslenskra nafnorða verð þá að skipta milli þessara endínga, eða réttara sagt, bara orðastofnum karlkynju- ok kvenkynjuorðínda, þar eð hvorugkynjuorður málíndu vita þegar sína stöðu ok halda þennari.

Við niðurfellíngu beygínguendínga ok sköpur þæjr sem við þá geta þeijm ber að gæta vissrar samhljóðunar sem uppkem við þetta. (1) Ef eftir niðurfellíngu endíngu ≥=sl, EÐA, ≥=j, þá ≥=i (>b2). (2) Einnig hafa við valt að láta orður sem enda á “ng” lúta tveimur beygíngumynstrum (ok þannig eiga sér tvímyndur), hvaraf önnur mynstrínd er (>b2) ok hin þenn sem kem út af reglugerðu um hljóðana ok endíngu.

≥ A-regla 1: Ef ≥=a ok °˜˜= au, á, o, u, þá fell orðínd niður endíngíndu í nefnuföllu eintölu (≥=ø), ok beygist skv. týpu 1 beygíngumynstra (>b1): ø – i – s | ø – (j)um – a.

Orðadæmur: baula; kona; kápa; kráka; pjása; þula; fluga; hula; rola; kolla; hola; krukka; hrukka; gaukur; lauku; baukur.

Ef ≥=a ok °˜˜= au, á, o, u, ÞÁ =ø (>b1), NEMA þetta gefi sem endíngu sl, eða j, en þá fær orðínd “i”-endíngu (≥=i), ok beygist skv. týpu 2 beygíngumynstra (>b2).

Orðadæmur: leiðsla > leiðsli; koja > koji; veisla > veisli; boja > boji; tjásla > tjásli; drusla > drusli.

 ≥ A-regla 3: Ef ≥=a ok °˜˜ = a, i, ó, u, ú, ö, þá held orðínd endíngu sinni (≥=a), ok beygist veikri beygíngu, skv. týpu 3 beygíngumynstra (>b3): a | u – um – (n)a.

Orðadæmur: stúlka, dúkka, stúka, dúfa, kúla, þúfa, súla, bóla, róla, kaka, raka, tinna, hinna, vinna, buna, þruma, tunna, sunna, krukka, rugga, hrukka. [Aðeins eina orðu veit ég með ö°˜˜ sem hef ≥=a, “örna”, ok þenn er af hvorugkynju, en ef við hefðum slíkar meðal karlkynju- ok kvenkynjuorða, þá myndum við fara með þæjr skv. þennari formúlu].

≥ I-regla 1: Ef ≥=i ok °˜˜= au, æ, ei, á, é, í, i, e, þá helst endíngínd óbreytt (≥=i) ok orðínd beygist skv. týpu 2 beyíngumynstra (>b2).

Orðadæmur: auki, tækni, ævi, veiki, sýki, lýgi, strigi, dáti, skáti, geisli, stigi, tregi, pinni, reki, peli, héri, [Orðudæmu um au°˜˜ ok ≥=i, hitta við ekki.]

≥ I-regla 2: Ef ≥=i ok °˜˜ = a, ó, u, ú, ö, þá breyt orðínd endíngu til ≥=a, ok beygist skv. veikri beygíngu, þ.e. skv. týpu 3 beygíngumynstra (>b3).

Dæmur: laki, jaki, klaki, vandi, jógi, bófi, skóli, lófi, púki, gúli, múli, vökvi, hugi, ufsi, runni.

Hvað “ir”-endíngíndu núíslenskra nafnorða er að ræða, á ég reyndar í erfiðleikum með að finna orður þar sem ék er á kláru með hvað sem er beygínguendínga ok hvað viðskeyta. En ék lyfti samt fram reglíndum þessum til að þæjr meígi koma að praktískri brúku. Í stuttri málu er þá þetta um þá hlutu að seígja: Ef ≥=ir, þá fellist “r”-índ í endíngíndu niður (≥=i) ok orðínd meðhöndlas síðan samkvæmt síðustu tveimur liðum (I-reglunum). Þannig:

≥ IR-regla 1: Ef °˜˜= au æ, ei, á, é, í, i, e, þá end þenn á “i” (≥=i) ok beygjist skv. týpu 2 beygíngumynstra.

≥ IR-regla 2: En ef °˜˜ekki= au æ, ei, á, é, í, i, e, (heldur a, o, ó, u, ú, ö) þá breyt orðínd endíngu til ≥=a, ok beygist skv. veikri beygíngu, þ.e. skv. týpu 3 beygíngumynstra (>b3).

[IR-regla 3: NEMA þegar “r”índ er stofnlæg (#≤r), sem t.d. í faðir, móðir, bróðir, systir, þá kastast endínga um ok verð “ri” (≥=ri) ok beygist svo skv. týpu 2 beygínga (>b2). Mest eiginlega á þenni regla heima meðal endíngulausu orðanna, sjá 2.1.]

 (2.3.) Viðskeytureglur: Viðskeytur í íslensku eru margskonar, ok geta verið bæði með ok án beygínguendíngu í aðalföllu. Spurninga okkar er þá hvernig kerfisbundið meðhöndla þessar orður við steypunu þeijra til beygíngumynstrínda hvorugkynjíndu. Nánar sagt: Hvað gera við viðskeyturnar (√)? Hvað gera við beygínguendíngarnar (≥)?

Viðskeyturnar (√) þæjr helstu virðast vera: ald, aldur, an, and, ángur, ar, d, dóm, ð, erni, i, il, ildi, íng, (í)ngur, leik, língur, naður, neskja, ni, níng, sk, skap, sl, t, uð, un, und, úng. Beygínguendíngur (≥) eru: ur, r, i, a. Stundum tilgrein man einnig “l” (t.d. í orður sem sendill, trefill), en þenna líta við nánast á sem innskeyta í stofnu, fremur en viðskeytu, ok hafa þegar greint frá hvað við vilja gera við þenna. (Sjá 2.1)

Viðskeytur án endíngu (√ø) eru: √an≥=ø, ald≥=ø, √d≥ø, √ð≥ø, √erni≥ø, √i≥=ø (í hvorugkynju), √ildi≥ø, √íng≥ø (í kvk), √(i)ngur≥ø, √lingur≥ø, √naður≥ø, √neskja≥ø, √ni≥ø, √níng≥ø (í kvk), √t≥ø., √un≥ø, √und≥ø, √úng≥ø (í kvk).

Viðskeytur með endíngu (√≥=) eru þessar. Með “ur”-endíngu eru: √dóm≥ur, √leik≥ur, √níng≥ur, √skap≥ur, √uð≥ur, √úng≥ur. Viðskeytur með “i”-endíngu eru: √and≥i, √ar≥i, √leik≥i, √sl≥i, √úng≥=i. Viðskeytur med “a”-endíngu er: √sk≥=a, √sl≥a. Viðskeyta med “r”-endíngu er: √i≥r.

Viðskeyturegla 1: Viðskeytur án endíngu (√≥=ø) sem tengjast hvorugkynju,“ald”, “erni” ok “ildi” þarfnast eiginlega eíngrar umhyggju hér, heldur eru óbreyttar. Þetta t.d. í (hrúg)ald, (fol)ald; (fað)erni, (fiðr)ildi, (rifr)ildi. Þessar orður hafa í núíslensku ýmist (b1)- eða (b2)-beygíngu, ok halda þenni í samkyníndu.

Viðskeyturegla 2: Viðskeytur sem enda á “i” (√≤=i, √≤=ni) samrýmast óbreyttar hvorki (>b1)- eða (>b3)-beyíngu. Þessar láta við halda sér obreyttar ok sortera til (>b2): áðannefndar erni ok ildi, ok svo i ok ni. En útfrá I- ok IR-hljóðunureglum get þæjr hafnað í (>b3) beygíngu.

Óbreytt get ekki heldur viðskeytan neskja samrýmst nokkurri annari beyíngu en (>b3). Þenna breyta við þó ok vísa til (>b2), að beygjast einsok sveskja: neskja > neskji – neskjis | neksji – neskjum – neskja. (Sbr. A-reglu 1). Dæmur: forneskja > forneskji – forneskjis | forneskji – forneskjum – forneskja; flatneskja > flatneskji – flatneskjis | flatneskji – flatneskjum – flatneskja. Virkni > virkni – virknis | virkni – virknum – virkna. Aðrar orður, t.d. heppni, keppni.

Viðskeyturegla 3: Þæjr endíngulausu viðskeytíndur í kvenkynju núíslensku, íng, níng, úng, vísa við með tillitu til reglu áðurnefndrar um samhljóðunu sem end á “ng” (ø 2.1.1) til (>b3)-beygínga. Sama gild þæjr endíngusnauðu viðskeytur sem innihalda “ng”, ok sem heyra til karlkynju núíslensku, nefnilega língur, ok íngur. Svo ok þæjr viðskeytur sem hafa samhlóðandi innihöldu (ng) en ekki eru endníngusnauðar, heldur hafa beygínguendíngurnar “i” ok “ur”: níngi, úngi, úngur. Þessar viðskeytur láta við sleppa endíngu sinni ok færast till (>b3)-beygíngu. Allar hérnefndu viðskeytur eiga sér þá tvímyndur ok aðra beygíngumynstru auk þennrar týpu 3 beygíngu, ýmist þá (>b1) eða (>b2) útfrá hljóðananreglum [ef ó, á, ú, u, ö, o á undan “ng” þá (>b1); ef ekki, þá (>b2): Þannig (>b1): konúngur > konúng– konúngi– konúngs | konúng – konúngum – konúnga. Ok (>b3): konúnga | konúngu – konúngum – konúnga. Þannig (>b1): drángur > dráng – drángi – drángs | draung – draungum – dránga; (>b3) dránga | draungu – draungum – dránga. (>b2) vellíngur > vellíngi – vellíngis |vellíngi – vellíngum – vellínga. (b3) Vellíngur > vellínga | vellíngu – vellíngum – vellínga. Drottníng > drottníngi – drottníngis | drottníngi – drottníngum – drottnínga. Drottníng > drottnínga | drottníngu – drottníngum – drottnínga.

Viðskeyturegla 4: Endíngulausu viðskeyturnar an, ar, un, und, Í samræmu við hljóðanareglur í A- ok I- reglíndum fá þessar viðskeytur ≥=a (>b3). Dæmur: líðan > líðana, móðgun > móðguna, örvun > örvuna, glötun > glötuna, áttund > áttunda. (Nótera þá, að t.d. “móðguna” má stytta til móðgna, “líðana” til líðna, etc.)

Viðskeyturegla 5: Endíngulausu viðskeyturnar d, ð, t: Þessar viðskeytur í loku orða vilja við meðhöndla sem væru orðurnar án endíngu (#=∆√ø = #≤ø) ok því fara með þæjr útfrá hljóðanareglíndum í aðalreglu 1.a ok 1.b., þannig (>b1) ok (>b2). Sjá ø 1.1 ok ø 1.2. Orðadæmur: grimmd, tryggð, mýkt.

Viðskeyturegla 6: Viðskeyturnar sk ok sl, sem báðar hafa ≥=a, vilja við fara með á tvæjr ólikar mátur: (1) Viðskeytan sl, útfrá: EF √≥=i ok ≥=a, ÞÁ ≥=i (>b2). Þannig: sli – slis | sli – slum – sla. Orðadæmur: þýngsl, kennsla. Verð þýngsli, kennsli. (2) Viðskeytínd sk, útfrá: EF √≥=a (ok bara a), ÞÁ ≥=a (>b3). Dæmur heimska, gleymska, danska, íslenska. Ef endínga sýndi sik sem einhver önnur, þá meðhöndlas viðskeytínd útfrá viðeigandi hljóðunureglum.

Viðskeyturegla 7: Á þvæjr ólíkar háttur vilja við líka fara með þæjr viðskeitur sem hafa (sumar m.a.) endíngu ≥=i. (1) √and≥i, √ar≥i: EF √≥=i (ok bara “i”), ÞÁ ≥=a (>b3) (útfrá A-reglu 3 ok I-reglu 2). Orða- ok beygíngudæmur: nemandi > nemanda | nemendu – nemendur – nemenda; rakari > rakara | raköru – rakörum – rakara: kennari > kennara | kennuru – kennurum – kennara. (2) √leik≥i, √sl≥i: Við vísa þessum viðskeytum með endíngu þennari til (>b2). Sl≥=a fær þá sömu sköpu sen sl≥=i, en leik≥=i ok leik≥=ur hib-nsvegar ekki (sjá neðan). Dæmur: eiginleiki – eiginleikis | eiginleki – eiginleikum – eiginleika (b2); sannleikur > sannleik – sannleiki – sannleiks | sannleiki – sannleikum – sannleika.

Viðskeyturegla 8: Viðskeytur sem taka endíngu ≥=ur (fyr utan þegar nefndar “ng”-innskeytur), þ.e. dómur, skapur, uður, leik: EF √≥=ur (ok bara “ur”), ÞÁ [útfrá aðalreglu 2.b.] ≥=ø (>b1). Þannig: dóm – dómi – dóms | dóm – dómum – dóma; skap – skapi – skaps | sköp – sköpum – skapa | u- – uði – uðs | uð – uðum – uða; leik – leiki – leiks | leik – leikjum – leika.

Viðskeyturegla 9: Að lokum hafa við viðskeytu með “r”-endíngu. Þenni er √i≥r. Við velja þá að láta þenna sleppa “r”-índu ok enda á “i”, ok normalt, om hljóðunureglur ekki seígja í mót, beygjast skv. (>b2)-beygíngu. Dæma: læknir > lækni – læknis | lækni – læknum – lækna.

Viðskeytur ekki nefndar hér verða við að láta þreyfa sik fram til að finna sér stöðu sína meðal annarra viðskeyta útifrá þennari reglugerðu: Metóðínd er hugsæíndu. Markínd upphafnínga mótsagna.

 (3) Persónufornefnur í hvorugsamkynju eru aðeins öðruvísi en í kvennsamkynju senníslensku. Sama gild ábendíngufornefnur. Persónufornefnurnar, kynhlutlausu, sem afvíkjandi eru gagnvart kvenhreimusamkyníndu eru að sjáa í eintalíndu.

henþa(ð) – henþa(ð) – henþ(v)í – henþes(s) | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

Fleirtalínd “þöjr” er notuð kynhlutlaust um mannverur, en “þöj” sem hlutverumynda.

Samhliða með ábendíngufornefníndu það – það – því – þess, finnst hér sérstök mynda sem kalla mætti gerandamyndu: þenþa(ð) – þenþa(ð) – þenþ(v)í – þenþes(s), að nota (kanski) þegar meiri virðinga er ætluð, ok má þannig brúka samhliða með henþa. (Þessi hugmynda er reyndar bara stúfa eín sem prufa má nánar.)

(3) Persónufornefnur í hvorugsamkynju eru aðeins öðruvísi en í kvennsamkynju senníslensku. Sama gild ábendíngufornefnur. Persónufornefnurnar, kynhlutlausu, sem afvíkjandi eru gagnvart kvenhreimusamkyníndu eru að sjáa í eintalíndu.

henþa(ð) – henþa(ð) – henþ(v)í – henþes(s) | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

Fleirtalínd “þöjr” er notuð kynhlutlaust um mannverur, en “þöj” sem hlutverumynda.

Samhliða með fornefníndu það – það – því – þess, finnst hér sérstök mynda sem kalla mætti gerandamyndu: þenþa(ð) – þenþa(ð) – þenþ(v)í – þenþes(s), að nota (kanski) þegar meiri virðinga er ætluð, ok má þannig brúka samhliða með henþa. (Þessi hugmynda er reyndar bara stúfa eín, stubba, sem prufa má nánar.)

(4) Kynhlutlausar myndur aðrar eru flestar einsok í öðrum gerðum “senníslensku”. Útgángspúnkta þeijra eru þæjr inar sömu, t.d. stofna lýsínguorða í þolföllu eintölu í kvenkynju.

Ég endurtek hér það sem sagt var í lokanótu* um Nærgerðu, ok er í gildu fyr alla senníslensku:

“Samkynjumyndínd er “sjálfug” eða “sjálfg”. Sér á bátu mikilvægast (fyr kynhlutleysu) er að nota þenna myndu í 1. ok 2. persónu, ok um hátígnur, guðu ok þvíumlíkt, en einnig um allar mannverur þegar raunkynja ekki er ætluð ok skiptir einhverri málu:

sjálf(u)g – sjálfga – sjálfgri – sjálfgrar | sjálfgar – sjálfgar – sjálfgum – sjálfgra

Nokkrar aðrar sérstakar samkynjumyndur fornefna eru einnig notaðar. Meðal þessara:

[núísl. enginn] eíngi – eíngva – eíngvi – eíngvrar | eíngvar – eíngvar – eíngvum – eíngvra

[núísl. allur] öllug – allga – allgvi – allgvar | allgar – allgar – öllgum – allgra

[núísl. sumur]  sumug – sumga – sumgri – sumgrar | sumgar – sumgar – sumgum – sumgra

[núísl. samur]  sömug – sömga – sömgri – sömgrar | samgar – samgar – sömgum – samgar

[núísl. báðir]                                                         | báður – báður – báðum – beggja”

Nýmyndunur þessar eru nokkuð “hráar”, ok sérstaklega í hvorugkynjuumhverfíndu má reikna með að þæjr séu í þörf[2] af einhverjum aðlögunum, rétt einsok persónufornefníndur hafa feíngið að vera með um: kanski t.d. etkva – etkva – etkví – ­etkves | etkvör ….. Eða svo kanski bara sleppa allri pælíngu kríngum mannverumyndur kontra hlutverumyndur, ok sætta okkur við t.d. ekkert – ekkert – eingu – einskis | engin ….

Man get jú orðið öllu vant!

 

+   +   +

 

Neðanmálugreinur: 

[1] Hægt væri þó auðvitað að mekanískt ákveða t.d. að orður sem hafa “i” sem endíngu (≥=i) haldi þenni (ok beygist þá skv. týpu 2 beygíngumynstra), ok þæjr sem hafa “a” sem endíngu (≥=a) haldi þenni (ok beygist svo skv. týpu 3 beygíngumynstra), ok þæjr sem eru endíngusnauðar (≥=ø) eru það áfram ok beygjast skv. týpu 1 beygíngumynstra. Sýnist mér þó þetta ekki vera árennanlegt, – þar eð man þá ekki leitast við að mæta, virða ok hirða um hljóðamynstru hvorugkynjíndu.

[2] Í senníslensku eiga sér allar samnefnur tvímyndu í nefnuöllu eintölu, í ok með að orðustofna gild sem möguleg orðaafbrigða. Hér þörf > þarf-a / þörf-ø – þörfu | þörfur – þörfum – þarfa. Í þennari textu hafa við normalt ekki brúkað stofnmyndu orðínda, en auðvitað fer stundum beur á þvæi að nota þá myndu.