Ég hef í 12 totum birtum á Fésbókinu gert yfirgrípandi samaburð á málfræði venjulegs íslensks máls og viðbótarmálfræði afmarkaðs máls. Niðurstaðan er að í öllum aðalatriðum séu þessi tvö afbrigði túngunnar alveg nákvæmlega eins, nema í því að afmarkað mál hefur fjögur s.k. ”kyn” (köst), og ekki þrjú, eins og venjuleg íslenska, en þetta bottnar í annarri, róttækari og siðgæðislega réttari flokkun nafnorða. Í þessari færslu vil ég nú safna öllum totunum tólf, og – í lok færslunnar – málfræðilegum skýríngum á því sérstaklega afmörkuðu máli sem textinn uppvísar. Vegna þess hvernig vélmenni Fésbókar haga sér gagnvart neðanmálsgreinum mínum, mun ég birta þær í sérstakri færslu á Fésbókinu, en á heimasíðuni nyold.com eftir textann: https://nyold.com/kynhallandi-og-kynafmarkad-mal-samanburdur/
Mér hefur hlotnast heilt rit um íslenska málfræði!
1. toti málfræðisamanburðar: Sælt veri fólkið! Það er nú orðið býsna leíngi síðan ég hef haft ísleska málfræði fyrir augum mínum, man ekki einu sinni eftir hvenær eða í hvaða skóla það það kann að hafa verið. En nýlega lagði Eiríkur Rögnvaldsson út hlekk til málfræðirits Halldórs Briem frá 1910. Þetta finnst mér góður feíngur, þakka fyrir hann, og legg hann út líka hér.
https://archive.org/…/gripafslensk00bri…/page/2/mode/2up
Mér leikur hugur á að hafa uppi hér í Máliðjunni einhvern samanburð á einstökum þáttum í ágripi Halldórs, og þeirri viðbótarmálfræði sem ég hef verið að baslast við hér
Halldór hefur upp ritverk sitt með að fara í gegnum orðflokka, beygíngar og málfræði, og byrjar þannig:
”Hvert mál samastendur af orðum. Orðin skiptast i flokka, sem kallast orðflokkar eða ræðupartar. Þeir eru: 1. Nafnorð. 2. Greinir. 3. Lýsingarorð. 4. Fornöfn. 5. Sagnir. 6. Atviksorð. 7. Forsetningar. 8. Samtengingar. 9. Upphrópanir.”
Við höldum þá hér stuttlega áfram með fyrstnefnda flokkinn. Í málfræði sinni fer hinsvegar höfundurið fyrst lítillega í gegnum alla níu flokkana, áður en hann tekst á við hvern fyrir sig.
”Nafnorð (substantivum) er það orð, sem er nafn á einhverju, svo sem manni, dýri, hlut, t. d. maður, kona, hundur, köttur, hnífur, stafur, bók. ….”
Ég sjálft hef fundið þörf á að til kynhlutleysis dýpka þetta aðeins: Þannig vil ég í viðbótarmálfræði kynafmarkaðs máls hafa uppi flokk orða þeirra er vísa til einstakra, í prinsíp kyngreinanlegra persóna, raunverulegra eða ímyndaðra. Af þeim orðum sem höfundur hér tillgreinir eru það að sjálfsögðu, maður og kona (og menn og konur), en ekki hundur, köttur, hnífur, bók.
Ég kalla þau fyrrnefdu þessara nafnorða persónuorð, þau síðarnefndu kalla ég hlutaorð eða hlutveruorð, en til þeirra er að reikna (auk konkretra hluta og dýra) líka hugmyndaheiti allskonar og þau safnheiti sem höfða til ókyntilgreinanlegs fjölda einhvers, hvort sem hann svo samanstendur af mannfólki, t.d. mannfjöldi, múgur, samfylkíng, eða ekki.
Hinsvegar er þess að gæta, að persónuorðin meðhöndlas sem slík persónuorð, í báðum tölum orðsins, og hlýða sömu kynaðlögunarreglum, þ.e., þau eru látin taka með sér (til kynhluteysis) hvorugkynsmyndir annarra fallorða. Meira um þetta síðar.
Skjáumst!
Ólík flokkaskipun nafnorða í kynafmörkuðu og óafmörkuðu/kynhallandi máli
2. toti málfræðisamanburðar: Þá höldum við áfram samaburði okkar á viðbótarmálfræði afmarkaðs máls og íslenskri málfræði Halldórs Briem, en það þýðir hér að við tökum okkur nánar inn í það er höfundur seígir um nafnorðin, flokka þeirra og beygíngar. En fyrst bara flokkana:
”Nafnorð skiptast i tvo flokka, samnöfn (sameiginleg nöfn) og eiginnöfn. Samnöfn (appellativa) eru nöfn á lifandi verum eða hlutum, sem margt er til af, t. d. maður, kona; fiskur, fugl, land, borg. Eiginnöfn (propria) eru nöfn á einstaklingum, svo sem mannanöfn, bæjanöfn, hjeraðanöfn o.s.frv., t.d. Haraldur, Sigrún, Reykjavík, Akureyri, Skagafjörður, Ísland, Jarpur (hestanafn). Samnöfn seígja, hvað hlutirnir eru, eiginnöfn, hvað þeir heita.”
”Samnöfn skipast aptur í þrjá flokka, hlutanöfn, hugmyndanöfn og safnheiti. Hlutanöfn (concreta) eru nöfn þeirra hluta, lifandi eða dauðra, sem sjást, t.d. maður, hestur, borð, fjall. Hugmyndanöfn (abstracta) eru nöfn á hugmyndum eða eiginlegleikum, t. d. hugprýði, hreysti, harka, mildi. Safnheiti (collectiva) kallast þau orð, er innibinda fjölda, t. d. korn, hey, ennfremur málma og efna nöfn, s. s. silfur, gull, vatn, mold.”
Hér er ekki mikið fyrir mig að orða um, nema hvað hugmyndanöfnin heyra, eins og áður er sagt til hlutaorðanna í viðbótarmálfræði kynafmarkaðs máls, þess flokks orða sem líklega væri betra að tala um sem hultveruorð eða hlutveruleikaorð. Þetta gildir líka um safnorðin sem innibinda fjölda, jafvel þótt um lifandi mannverur sé að ræða, eins og áður er sagt. Múgur og margmenni eru ekki persónuorð, en Þjóðverjar og Gyðíngar eru það, því að þau orðin eru einfaldlega fleirtalan af persónuorðunum Þjóðveri og Gyðíngur, alveg eins og menn og konur eru fleirtalan af persónuorðunum maður og kona.
Þetta þýðir þá í raun að yfirgrípandi flokkar naforða eru í afmörkuðu máli persónuorð og hlutaorð (eða hlutveruorð). Flokkun Halldórs er þá frá því sjónarhorni á lægra eða allavegana öðru plani, enda flokkun hans innan venjulegrar markaðrar íslensku. Í þeirri flokkun geta bara sum hlutanöfn verið af flokki persónuorða eins og þau eru skilgreind í afmörkuðu máli, hinir tveir geta bara verið af flokki hlutaorða/hlutveruorða.
Þá vitum vér það! Skjáumst
Þrjú og fjögur ”kyn” eða ”köst” í íslensku málunum tveimur
3. toti málfræðisamanburðar: Gott fólk! Um áframhaldið er það að seígja að Halldór Briem hverfur þá að því að ræða stutt um þrjú kyn íslenskrar túngu, er ég sjálft vil heldur kalla ”köst”, þar eð orðið ”kyn” um dauða hluti getur vart verið neitt réttnefi, og er að auki alveg óþarfi.XXX
”Nafnorðin eru annaðhvort karlkyns, kvennkyns eða hvorugkyns. Karlkyns (masculiunum) er það orð, sem hann er sagt um, t. d. maður, hestur, hundur, stóll. Kvennkyns (femininum) er það orð, sem hún er sagt um, t. d. kona, œr, kýr, hœð, og hvorugkyns (kynlaust, neutrum) er það orð, sem það er sagt um, t. d. barn, folald, borð, fjall.”
Innan ramma viðbótarmálfræði kynafmarkaðs máls er þetta eins og vitað er ekki alveg svona. Svo kölluð karlkyn og kvenkyn eru þar bara notuð um þau orð sem viðbótarmálfræðin skilgreinir sem hlutveruorð (hér hestur, hundur, stóll; ær, kýr, hæð), á meðan hvorugkynið (eða hvorugkastið, sjá síðar) er notað bæði um hlut og persónu, eins og dæmi Halldórs sýna.
Þetta þýðir þá að persónuorðin aldrei samlagast og aldrei taka með sér karl- eða kvenkynsmyndir annarra orða, nema – eins og nánar mun rætt seinna í þessu kveri – bara þegar þau tilgreina kyn til karls eða konu (nefnilega hann, hún), en sem eru þó í viðbótarmálfræðinni að eðli til hvorugkyns og vísa til persónuorða.
Niðurstaða þessa alls er að í afmörkuðu íslensku máli eru ekki bara til þrjú ”kyn” eða ”köst”, heldur fjögur, í og með að persónuorð með bakhjarl í kven- eða karlkyni venjulegs íslensk máls, er leyft að halda orðmynd og beygíngarendíngum sínum óbreyttum (í óákveðni) og eru látin (takið eftir því, meðvitað látin) kynsamlagast eða taka með sér hvorugkynsmyndir anarra fallorða, meðan hvorugkynið heldur sér á sama hátt óbreyttu en er notað bæði um persónuorð og hlutveruorð.
Þetta nýja kyn/kast í málinu vil ég kalla ”persónukynið”, eða betra,”persónukastið,” og hin þrjú nefna, – ekki eftir körlum eða konum, eða börnum, – heldur eftir kyntilgreinandi ábedíngarfornöfnunum í málinu, og því kynhlutlausa. Þannig vil ég tala um persónukast; sákast; súkast; og kannski, þaðkast. – Það heyrir til þessa máls sem skýríng, að þau kyntilgreinandi ábendígarfornöfnin sá og sú, eiga ekki heima í kynafmörkuðu máli með vísu til persónuorða.
Bless í bili!
Eintölur og fleirtölur, fjögur föll nafnorða, og persónugervíngar í bæði afmörkuðu og kynhallandi máli
4. toti málfræðisamanburðar: Sæl og blessuð! Halldór Briem heldur svo áfram ferð sinni í gegnum flokka nafnorða með því að ræða eintölu (singularis) og fleirtölu (pluralis) nafnorða, til að síðan ræða beygíngar þeirra í fjórum föllum (casus) málsins: nefnifall (nominativus), þolfall (accusativus), þágufall (dativus) og eigarfall (genitivus). Frá sjónarhorni kynafmarkaðs máls er ekki mikið um þessa umfjöllun Halldórs að orða, enda leggur viðbótarmálfræðin ekki til neina minnkun falla (casusreduction), né heldur fækkun eða aukníngu á tölum nafnorða. (Þó má mér sjálfu finnast að skýríng höfundarsins á eignarfallinu, að það sé að nota um ”eign einhvers” sé dálítið í stíl með s.k. ”s”-form nafnorða í skandinavíumálum; ”til dæmis” er t.d. ekki nokkurs eign.)
Hinsvegar er ekki annað en eðlilegt að ýmis þeirra dæma sem Halldór hefur í þessu, myndu á stundum líta öðruvísi út ef texti hans væri á afmörkuðu máli.
”… maðurinn skrifar, pilturinn les, kýrin baular, kindin jarmar, stóllinn stendur við gluggann… Húsbóndi minn seldi hest… Húsbóndi minn seldi vini sínum hest… ”
Hér myndi fólk, út frá flokkun nafnorða í persónuorð og hlutveruorð, á amörkuðu máli auðvitað skrifa: maðurið skrifar, pilturið les, en kýrin baular og kindin jarmar, og stóllinn stendur við gluggann… húsbóndi mitt seldi hest… húsbóndi mitt seldi vini sínu hest… ”
Höfundurið setur síðan loku fyrir þennan þátt sinn um tölur og beygíngarföll með verkefni fyrir lesandað, er vert má vel vera að hafa með hér:
”Finn kynferði, föll og tölur í eptirfarandi sögu: Refur einn kom einu sinni að stað einum, þar sem vínviður óx, og þar var ógrynni af fegurstu vínberjum. En þau hjengu svo hátt uppi, að hann gat ekki náð þeim. Refurinn vildi þó reyna, hvort hann gæti ekki náð í neitt af þeim; hann stökk því upp aptur og aptur, og neytti allra bragða til að ná þeim, en allt mistókst. ”0 jæja,” segir þá refurinn, ”það eru ekki annað en súrir grænjaxlar. Lofum þeim þá að hanga, þar sem þau eru.” Þarmeð labbaði hann burt”
Hvað hefur þá þetta með afmarkað mál að gera? Það, að í persónugervíngu eins og þessari, þar sem refurinn (hlutveruorð) er hafður eins og hvert annað mennskt gerandi, taka – samkvæmt mínu eigin sinni – karlkyns og kvenkyns hlutveruorðin samt ekki með sér hvorugkynsmydir annarra fallorða; eru ekki tekin sem persónuorð.
Hinsvegar, í dæmisögum, þegar í þeim er talað um mannleg einstaklíngi, eru þey auðvitað meðhöndluð sem slík útfrá viðbótarmálfræðireglunni um persónuorð og hlutveruorð.
Dæmi um þetta er Jóh.15:1-3:
”Ég er hinn sanni vínviður, og faðir mitt er vínyrkið. Hverja þá grein á mér, sem ekki ber ávöxt, sníður hann af, og hverja þá, sem ávöxt ber, hreinsar hann svo að hún beri meiri ávöxt. Þér eruð þegar hrein vegna orðsins, sem ég hef talað til yðar.”
Þannig var það með þann hlutinn.
Sterk beygíng nafnorða og veik í báðum málum, – og hvað er svo sterkt við þá sterku og veikt við þá veiku?
5. toti málfræðisamanburðar: Blessuð og sæl verið þið aftur! Höfundur málfræðiritsins, Ágrip af íslenskri málfræði (Halldór Briem, 1910), eftir að hafa rætt lítisháttar tölur og öll fjögur föll nafnorða, fer svo nánar út í að flokka beygíngar þeirra:
”Nafnorðin hafa tvær beygingar, sterka og veika. Í sterku beygingunni endar eignarfall eintölu ávallt á samhljóðanda; sterk orð eru því t.d. heimur, vinur, fugl, steinn, hœð, mýri, skip, stýri; eignarf. eint. heims, vinar, fugls, steins, hæðar, mýrar, skips, stýris. I veiku beygingunni enda föll eintölu á hljóðstaf; veik orð eru því t.d. bogi, tunga, auga; eignarfall eintölu: boga,tungu auga. Eins og dæmin sýna, innibindur hvor beygingin fyrir sig karlkyns, kvennkyns og hvorugkyns orð.”
Þetta mun nú öllum eða flestum Íslendíngum vel kunnugt, en líklega ekki öllum, – og ekki mér sjálfu fyrr en nú, enda aldrei málamenni mikið – eimitt hvað þessi styrkur og þessi veikleiki eða veila nafnorðabeygínganna eiginlega felst í. Áður en leíngra er farið í að líta á þær flokkanir fallbeygínganna sem hann kemur á framfæri, vil ég því endilega lyfta fram því sem höfundur seígir um þann hlutinn, en það gerir hann fyrst eftir að hafa ýtarlega rætt flokkunar– og beygíngarmál sitt:
”Ath. Til frekari skýringar skal þess getið, að sterkur í nafninu ”sterk beyging” þýðir sá sem hefur áherslu, en veikur í ”veik beyging” þýðir áherslulaus. Sterka beygingin hefur nafn sitt af því, að í henni er orðið einatt eitt atkvæði, t. d. heims (eignarf. af heimur), er hefur áherslu og kallast þá sterkt. Veika beygingin hefur nafn sitt af því, að í henni er fallending orðanna ávallt sjerstakt atkvœði, sem þá er áherslulaust og kallast því veikt. Veika beygingin hefur þannig ávallt einhvern hluta veikan. I sumum kvennkyns og hvorugkyns orðum, er heyra undir sterku beyginguna, er fallendingin ávallt sjerstakt atkvæði, t d. i orðum sem heiði, mýri, riki, stýri, og í kvennmannanöfnum sem Hólmfríður, Sigríður, en þau hafa samt öll einkenni sterku beygingarinnar, svo sem það að eignarf. eint. endar á samhljóðanda, og heyra því undir þá beygingu.”
Með einhverjum fyrirvara kríngum síðustu setnínguna: Sterkt og veikt í ríki beygínganna fjallar þá um auðheyranlegan áherslumun, og ekki bara staðhæfíngar og flokkanir einfaldlega flokkananna vegna. En hvernig er þessu varið með sjálfar innri flokkanirnar málfræðinnar á sterkum og veikum beygíngum? Það mun ég reyna eitthvað að spá í í næsta tota.
En hér er næst að seígja, að líkast til er eínginn munur á afmörkuðu og mörkuðu máli hvað slíkan styrk og veikleika beygínga varðar. Orðmyndir og beygíngarendíngar eru þær sömu án greinis; það skildi þá vera að einhvern mun mætta finna vegna myndunar ákveðni þeirra persónuorða á afmörkuðu máli, er heyra til karlkyns og kvenkyns í venjulegu máli, en það er gert með því að skeyta hvorugkynsgreini að stofni orðanna.
En við sjáum til.
Um beygíngarflokka afmarkaðs og markaðs máls: öll nafnorð, og persónuorð og hlutveruorð í sömu flokkum
6. toti málfræðisamanburðar: Hæ aftur öll! Það síðasta sem við sögðum í þessum samanburði var að líkast til væri eínginn munur á afmörkuðu og mörkuðu máli hvað styrk og veikleika beygínga varðar. Orðmyndir og beygíngarendíngar nafnorða án greinis séu nefnilega alveg þær sömu í báðum; en það skildi þá vera að einhvern mun mætta finna vegna myndunar ákveðni þeirra persónuorða á afmörkuðu máli, er heyra til karlkyns og kvenkyns í venjulegu máli, en það er gert með því að skeyta hvorugkynsgreini að stofni orðanna. – En við sjáum hvað setur.
Flokkarnir: Þetta varðar þá eiginlega hvort bæði nafnorð afmarkaðs og venjulegs máls rýmist innan undirflokka þessarra beygínga fremur en um beygíngarnar sjálfar, en þar hefur Halldór Briem uppi þrjá flokka sterkrar beygíngar, og eitt munstur veikrar beygíngar án undirflokka. Gáum þá fyrst aðeins að frumtökum þessarar uppskiptíngar beygínganna:
”Sterk nafnorð skiptast i þrjá flokka eptir því, hvernig þau enda í eignarf. eint. og nefnif. fleirt. Í fyrsta flokki eru bæði karlkyns, kvennkyns og hvorugkyns orð, en að eins karlkyns og kvennkyns orð í hinum tveimur. Eptir því hvernig nefnif. og þolf. fleirt. endar í karlkyns og kvennkyns orðum, má kalla flokkana a-flokk, i-flokk og r-flokk.”
Það er trúa mín að þessi flokkun meígi vel gilda fyrir bæði kynmarkað og kynafmarkað íslenskt mál, en þó finnst sjálfu mér einhvernveíginn að eðlilegra væri að nema hvorugkynið á brott úr fyrsta, þ.e., a-flokkinum, og reyndar ekki hafa með í hinum heldur. Mér sýnist eftirfarandi röksemd Halldórs ekki fullnægjandi:
”Kvennkyns orð, er enda á ar (og jar) í nefnif. fleirt. heyra undir þennan flokk, af því þau hafa sömu endingu i nefnif. fleirt. sem karlkyns orð þessa flokks, en öll sterk hvorugkyns orð heyra undir þennan flokk, af því þau hafa sömu endingu sem karlkyns orð þessa flokks í eignarf. eint.”
Að klassa nafnorð sem hafa ”ar” sem nefnifallsendíngu fleirtölunnar sem heyrandi til a-flokksins, sýnist mér auðvitað vera jafn eðlilegt og að vísa þeim sterku beygíngum er hafa ”ir”-endíngu í nefnifalli fleirtölu til i-flokksins, og þeim sem enda á ”ur” til r-flokksins (en af hverju ekki u-flokksins?), – en, að gefa sterka hvorugkyninu pláss í þessum a-flokki af þeim sökum einum saman að það hafi sömu endíngu í eigarfalli eintölu og karlkynið, er mér gáta, ekki síst þar eð nefnifall fleirtölu hvorugkysins er alltaf það sama sem nefnifall eintölunnar, og ekkert ”ar” eða ”a” er hér að sjá, en eimitt þessi a-hljóðan í nefnifalli og þolfalli fleirtölunnar er grundvöllur nafngiftarinnar sem ”a-flokkur.” Þess vegna þykir mér það ekki vera annað en rétt að láta sterka beygíngu hvorugkynsins mynda eigin fjórða flokk, ”núll-flokkinn” (þann endíngarlausa, ø-flokkinn).
Hvað svo veiku beygínguna varðar, þ.e., beygíngar þar sem orðin í öllum föllum eintölu enda á sérhljóða (eða ”hljóðstaf”, eins og Halldór kallar hann), hallast ég að að vera höfundi sammála um að þar sé bara eitt munstur um að ræða, flokk án undirflokka. En í þessu máli get ég þó í sannleika sagt vart sagt muu eða mee, í og með að íslenskukunnátta mín ekki nær svo lángt. En hitt er þó klárt, að í þessu munstri (eða kannski mynstrum) geta nefnifallsendíngar fleirtölu verið ýmisskonar (t.d. ar, ur, og ø), en það sameiginlega er sjálf forsenda veikrar beygíngar, nefilega sérhljóðaendíng eintölufallanna. Það þykir mér þá undarlegt að höfundurið lætur þó beygíngu orðs eins og frændi og eigandi endilega heyra til þriðja flokks sterkrar beygíngar, og ekki þeirrar veiku:
”Orð á ndi og andi beygjast eptir þriðja flokki sterkra nafiorða í fleirtölu” ”Karlkynsorð á ndi og andi beygjast eptir þessum flokk í fleirtölu, t. d. frændi, frœndur, eigandi, eigendur.”
Sjálft hef ég hef híngað til litið á t.d. búandi og leigjandi og áheyrandi sem veikrar beygíngar, án þess að láta mig nokkuð varða að orðið heyri til þeirrar málfræðilegu formdeildar sem kölluð er karlkyns, eða hvort sjálft persónað að baki orðanna, eða það sem er talað um, sé karlmaður eða kona. Ég mun því halda áfram að vísa orðinu frændi til veikrar beygíngar, jafnvel þótt þetta persónuorð sé bæði karlkyns og kyntilgreinandi.
Flokkar hlutveruorða og persónuorða: En hvað um það! Kannski er eitthvað í þessu sem ég átta mig ekki á. Ég vil þá heldur fara nánar inn á það sem þessi toti samanburðarins byrjar á: Ég vil þá slá því föstu, að kynafmarkað mál og venjulegt kynjað mál hljóta að rýmast innan alveg sömu beygíngarflokka, sem ég hér þó vel að hafa sem fimm, fjóra sterka, og einn veikan, þar sem þrír fyrstu flokkar sterkrar beygíngar taka til karlkyns og kvenkyns nafnorða, eða, til að tala með nafngiftum viðbótarmálfræðinnar, taka til bæði sterkra hlutveruorða, og þeirra sterkra persónuorða sem í venjulegu máli eru karlkyns eða kvenkyns, meðan sá fjórði tekur til hvorugkyns sterkrar beygíngar, en þar í eru að finna hvorugkyns hlutaorð og þau sterku persónuorð sem í venjulegu máli eru hvorugkyns (t.d. barnið og skáldið). Fimmti flokkurinn þekur síðan veiku beygínguna af samnöfnum af öllum málfræðilegum kynjum eða (betra) köstum, að meðtöldu persónukyninu. (Til að ekki flækja málið að óþörfu, og vegna þess að ég einfaldlega ekki held reiðu á öllum mögulegum nefnifallsendíngum sterkrar beygígar, markera ég nefnifallsendínagar eintölu með ”x”, nema í fjórða flokki (hvorugkynsflokkinum ofannefnda), þar sem endíngin aðeins og alltaf er ”ø”, alltsvo eíngin), og fimmta flokknum, þar sem vart annað en a/i/ø kemur til greina, að því er ég held.
[1] x – s/ar | ar – a || inn/in/(i)ð – (s)ins/innar | nir/nar/in – nna; [2] x – ar | ir – a || inn/in/(i)ð – (s)ins/innar | nir/nar/in – nna; [3] x – ur/ø –ar | ur – a || inn/in/(i)ð – (s)ins | nir/nar – nna; [4] ø – s | ø – a || ið – ins | in – nna; [5] i/a/ø – a/u | ar/ir/ur – (n)a || (i)nn/(i)n/(i)ð – (s)ins | nir/nar/in – nna
Til fyrsta flokks má nefna t.d. persónuorðin karl, læknir, höfundur, múnkur, kóngur, drottníng, piltur, einstaklíngur, kerlíng. Meðal hlutveruorða rekur Halldór m.a. þessi dæmi: heimur, himinn, nál, steinn, skel, mýri, gymbur, og skór, gjá, skrá þar sem ”a” í endíngunum hefur fallið niður. Til annars flokks nefnir höfundur persónuorðið vinur, og meðal hlutveruorðana t.d. bekkur, björn, viður, völlur, höfn og fjörður. Híngað heyrir einnig norn og snót. Til þriðja flokks vill Halldór vísa öllum þeim karlkynsorðum sem enda á ndi eða andi, þar á meðal frændi og eigandi. Ég fæ það ekki alveg til að gánga upp gagnvart forsendum flokkunarinnar í sterkar og veikar beygíngar, en í sannleika sagt finn ég sjálft eíngin persónuorð að setja inn í formúlu þriðja flokks (hjálpið mér gjarnan). Til þriðja flokks rekur höfundur að auki vetur, eik, fótur, kind, rót, fíngur, sæng, Fjórði flokkurinn hér þekur sterkar beygíngar hvorugkynsins. Meðal hluveruorða eru t.d. skip, mýri, gerði, nes, ról og tól. Meðal persónuorða rekst mér í hug einmitt núna bara man, skáld, barn og fól. Til fimmta flokks, að endíngu, vil ég telja bóndi, dáti, kona, telpa, skáti, mamma, og auðvitað – að mínu viti – frændi, eigandi, leigjandi, lesandi.
Þannig má sjá að beygíngar beggja mála greinilega finna sér pláss í flokkunum, enda geíngur reíginmunur beygínganna þeirra á milli fyrst fram þegar það komið er að kynaðlögun eða kastsamlögun persónuorða að hvorugkynsmyndum annarra fallorða. Um það síðar.
Hvers virði eru þá svona flokkanir? Ég held að þær reyndar séu einhvers virði, en þær eru allt annað en algerar:
”Óregluleg eru karlkyns orðin maður faðir bróðir og kvennkyns orðin móðir, dóttir, systir. Eignarf eint. er manns, föður, bróður, móður, dóttur, systur, nefnif. fleirt. menn, feður, brœður, mæður, dætur, systur, Faðir og bróðir eru þannig í eignarf. eint. ekki föðurs bróðurs, en með greininum föðursins bróðursins,”
Sumar eintölubeygingar heyra til eins flokks en fleirtölubeygingin til annars og, öfugt, og hljóð falla niður í sumum endíngum, tilkoma í öðrum, o.s.frv. – svo að eitthvert pottþétt system er ekki um að ræða. En þó geta svona flokkanir gert það auðveldara fyrir fólk að sjá, og átta sig á, einhverri reiðu í óreiðunni, og það auðveldar beitíngu málsins.
Í næsta tota, nokkur orð um greinana, útfrá kafla Halldórs um þann hlutinn. Og þá kem ég líka inn á þetta mystiska ”s” innan sviga í ákveðni eintölunnar í nokkrum flokkanna hér að ofan. Hvaðan kemur það?
Viðskeyttur greinir persónuorða er ”(i)ð” og þau taka með sér hvorugkyn eða ”hvorugkast” annarra fallorða
7. toti málfræðisamanburðar. Sæl aftur! Greinir íslenskrar túngu er, eins og alli*** vita, sem laus eða óháður hinn og hinir í sákasti (”karlkyni”), hin og hinar í súkasti (”kvenkyni”) og hið og hin í hvorugkasti (”hvorugkyni” eða þaðkasti); sem viðskeyttur er hann inn og inir, in og inar, og ið og in. Greinir persónuorða, hvort heldur þau er persónuorð hvorugkasts venjulegs íslensks máls, eða persónuorð afmarkaðs máls með bakhjarl í sákasti eða súkasti málsis, er hið|hin, ið|in. Viðskeytta greininum er jafnan bætt við orðmyndina í föllum hennar óbreyttum, en stundum falla þó stafir niður í myndun ákveðninnnar:
”Þegar hann (greinirinn) er skeyttur við sterk nafnorð, fellur (hann) stundum burt i, en ávallt, þegar hann er skeyttur við veik nafnorð, t. d. heimi-num, skipi-nu, heimar-nir, nálar-nar, skipa-nna; bogi-nn, tunga-n, auga-ð. Í þáguf. fleirt. fellur m burt á undan greininum, t. d. bogu-num, heimu-num; sömuleiðis fellur burt a í eignart. fleirt., ef annar hljóðstafur fer á undan, t. d. trjánna, ánna, frúnna, skónna (fyrir: trjáanna, áanna, frúanna, skóanna); að öðru leyti er greinirinn skeyttur við föllin óbreytt.”
Þetta er auðvitað allt hárétt athugað****, og með þetta nær í huga vil ég þá kíkja aðeins aftur á þá beygíngarflokkaskipun sem við höfðum uppi í síðasta tota, eða nánar sagt, á ákveðna mynd persónuorða í eintölu skv. kenniformúlunum:
[1] x – s/ar | ar – a || inn/in/(i)ð – (s)ins/innar | nir/nar/in – nna; [2] x – ar | ir – a || inn/in/(i)ð – (s)ins/innar | nir/nar/in – nna; [3] x – ur/ø/ar | ur – a || inn/in/(i)ð – (s)ins | nir/nar – nna; [4] ø – s | ø – a || ið – ins | in – nna; [5] i/a/ø – a/u | ar/ir/ur – (n)a || (i)nn/(i)n/(i)ð – (s)ins | nir/nar/in – nna
Áður er leíngra er haldið er best að mann fylli inn einhver persónuorð í þetta, þ.e.a.s, í þá flokka þar sem ég yfirhöfuð finn einhver persónuorð að passa í (ég á í vandræðum með þriðja flokk, r-flokkinn, ef ég ekki fer að dæmi Halldórs og flokka t.d. frændi og lesandi þángað):
[1] strákur – stráks | strákar – stráka || strákurið – stráksins | strákin – strákanna; kerlíng – kerlíngu | kerlíngar – kerlínga || kerlíngið – kerlíngar(s)ins | kerlíngin – kerlínganna; höfundur – höfundar | höfundar – höfunda || höfudurið – höfundar(s)is; [2] vinur – vinar | vinir – vina || vinurið – vinar(s)ins | vinin – vinanna; snót – snótar | snótir – snóta || snótið – snótar(s)ins | snótin – snótanna; norn – nornar | nornir – norna || nornið – nornar(s)ins | nornin – nornanna; … [4] man – mans | mön – mana || manið – mansins || mönin – mananna; fól – fóls | fól – fóla || fólið – fólsins | fólin – fólanna; tetur – teturs | tetur – tetra || tetrið – tetursins | tetrin – tetranna; [5] gæi – gæja | gæjar – gæja || gæið – gæja(s)ins | gæin – gæjanna: stelpa – stelpu | stelpur – stelpna || stelpað – stelpu(s)ins | stelpin – stelpnanna.
Í dæminu tetur, hefur ”u” fallið niður í nefnifalli eintölukákveðninnar, en í eignarfallinu er greininum skeytt, eins og reglan er, að eintölueignarfallinu. Í fyrsta dæminu, strákur, og hvað varðar man og fól, er eignafall eintöluákveðninnar líka myndað þannig. En í dæmunum vinur, kerlíng, höfundur, snót, norn, gæi og stelpa, er þarna á ferðinni eitthvað ”s” milli orðmyndarinnar í eignarfalli og greinisins, sem hér, þar sem um persónuorð (og ekki hlutveruorð) er að ræða, nauðsynlega er hvorugkynsgreinir. Hvaðan kemur þetta s, og hvað er það?
Er þetta s.k. teíngistafur? S.k. bandstafur, – en skv. íslenskri málfræði (og hún gildir líka fyrir afmarkað mál nema í örfáum af viðbótarmálfræðinni tilgreindum atriðum) er slíkur stafur sérhljóði eða ”s” á milli orðliða sem hvorki er hluti af orðstofni, né af fallendíngu? Þetta ”s” hér í eigarfalli ákveðninnar heyrir vissulega ekki til stofns, og ekki er það hluti af greininum heldur, – þótt það líti nánast út fyrir að vera það, – svo það mætti sjálfsagt til sanns vegar færa að þetta sé slíkur teíngistafur. En þó mun það ekki algeíngt að ”s”-i sé skotið inn á milli orðmyndarinnar / fallmyndarinnar og greinisins, þó það svo eigi sér stað í einstökum kríngumstæðum. Dæmi um slíkt sáum við í síðasta tota:
”…Faðir og bróðir eru þannig í eignarf. eint. ekki föðurs bróðurs, en með greininum föðursins bróðursins.”
en þarna gætir örugglega áhrifa frá þeirri venjulegu og allmennt yfirgnæfandi eignarfallsendíngu karlkynsins í eintölunni, ”s.” Gildir það sama hér? Eihverskonar ómeðvitað eignarfalls-s hvorugkynsins, viðskeytt óákveðnu eignarfallsendíngunni ”ar”,eða ”u” eða ”a”, t.d. ”nornars”, ”konus”, ”höfundars”, ”bóndas”, er síðan stíngur sér upp í ákveðninni og þykist vera hluti af greininum? – Ég held reyndar ekki það, heldur er þetta einfaldlega teíngihljóð sem annarsvegar auðveldar framburð (snótuins og kerlíngarins er ekki sérlega þjált), og hinsvegar virkar til aukinnar fegurðar (því vissulega er konusins og gæjasins fallegra en bara fallmyndin + greinir?).
Mér virðist þetta eitthvað umfram það venjulega í íslenskunni, og vil þá ekki nota heitin teíngistafur eða bandstafur, heldur lána heiti fyrir það frá bragfræðinni, og kalla þetta ”s”, hljóðstaf”, eða, betra ”millihljóðstaf.” En mér sýnist best – hvað sem menni svo vilja kalla það – að hafa þetta ”s”-millihljóð sem valfrjálst og sem smekksatriði; því vel má svo vera að höfundarins og nornarins sé metið af sumum sem fallegra og kannski jafn þjált og höfundarsins og nornarsins, og að næstum það sama gildi um t.d. bóndains og konuins.
Hvað sem því líður verður út frá þeirri grundvallarreglu viðbótarmálfræðinnar að skeyta greini að stofni í nefnifalli og svo að hinum fallmyndunum, varla gerlegt að líta á það sem rángt að skeyta honum beint og milliliðalaust að fallmyndinni. Né held ég það rángt að auðvelda fyrir sér framburð og fegra fallið með því að leggja inn s–hljóðstafinn í myndina.
– – – –
Næsti toti þessa málfræðisamanburðar verður annað hvort um lýsíngarorðin (um þau er kaflinn eftir greininn, hjá Halldóri), eða um fornöfnin, sem koma í staðinn fyrir nafnorðin og eru að því leitinu jafngildi þeirra. Hvort tvegga hefur sitt til síns ágætis, svo við sjáum hvað setur. Þángað til þess! Verið blessuð og sæl!
Persónuorð í afmörkuðu máli kynsamlagast hvorugkastsmyndum lýsíngarorða
8. toti málfræðisamanburðar: Ég nefndi það, svo að seígja í síðasta orði, að ég væri í vafa um hvort fylgja höf. Halldóri, og nú kljást við lýsíngarorðin, eða í staðinn, takast á við fornöfnin, staðgeíngla nafnorðanna.
Ég hef svo ákveðið að hafa uppi fyrra ráðið, og bera eitthvað saman notkun og beygíngar lýsíngarorða í venjulegu máli við það sem er að gerast í afmörkuðu máli, en ástæða þessa vals míns er að ég vil sem fyrst koma in á það allra stærsta vandamálið í kynhlutlausu máli, – vissulega alls ekki teoretískt, heldur praktískt og geðrænt, – nefnilega samlögun (congruo) nafnorðanna að þremur ”kynjum”, eða, betra, að þremur ”köstum” lýsíngarorðanna, og (þar í vandamálið) samlögun persónuorðanna að hvorugkynsmyndum þeirra.
Er þá skemst frá að seígja, að hér, hvað varðar lýsíngarorðin allmennt, beygíngar þeirra, etc., er mest allt eins í málunum tveimur, nema það, að þau nafnorð sem lýsíngarorðin lýsa eru af bara þremur málfræðilegum kynjum eða köstum í venjulegri kynhallandi íslensku, en af fjórum í því máli (eiginlega ritmáli) sem við iðkum til aukins jafngildis kynjanna og köllum afmarkað eða kynafmarkað. Þetta er sá mest afgerandi munurinn á afmörkuðu máli og kynhölluðu, og er bein afleiðíng af þeirri algjöru grundvallarreglu afmarkaðs máls að persónuorð taka með sér hvorugkyn annarra fallorða.
Við lok þessa tota eða, betra, í þeim næsta, munum við svo nánar, – þegar við þá höfum rætt eitthvað nafnorðin (sjá.1. til 7. tota), ekki bara í sjálfum sér, heldur líka í samböndum sínum við önnur fallorð, þ.e., í heild sinni, – taka upp og skýra það nýa kyn/kast í málinu sem einúngis á við persónuorðin (sjá tota 1 og 2), þ.e., persónukastið.
Ég vil þá í samband við það taka upp að sumt málfræðínga virðist hafa all verulega tilhneygíngu til einhverskonar blætisdýrkunar á einmitt nafnorðum: þau er séð sem óbeygjanleg og óahagganleg hvað kyn þeirra varðar, og sýnast þá nánast hafa eitthvert – innra, eða kannski ytra, og í öllu falli, dularfullt – semantískt aðdráttarafl sem dregur til sín myndir viss kyns/kasts en ekki hinna.
Slíkt blætiseðli fæ ég ekki séð, í t.d. nafnorðinu hrynjandi, eða í nafnorðinu guð, og álít að kynsamlögun nafnorða yfirleitt sé söguleg og menníngarleg, og undirvöpuð ómeðvitaðri stýríngu og hefð málhafa, og það þannig í frumtökum sínum hægt, ef mann vill og það velur, að meðvitað ákveða og breyta henni. – En nóg um þetta í bili.
Lýsíngarorðin; veikar og sterkar beygíngar, reglulegar og óreglulegar: Kíkjum þá aðeins á lýsíngarorðin, þennan orðflokk sem lýsir nafnorðunum
”Lýsingarorð beygjast eftir föllum og tölum sem nafnorð. Þau hafa sjerstaka beygingu fyrir hvert kyn, ennfremur sterka og veika beygingu. Þau hafa sterka beygingu, þegar þau lýsa óákveðnu nafnorði, t. d. ríkur maður, fjörugur hestur, en veika, þegar þau lýsa ákveðnu nafnorði, t. d. hinn riki maður, hinn fjörugi hestur, Ari fróði, góði vin.”
Venjulegt kynhallandi mál á sér stöðugt útgángspúnkt í karlkyninu/sákastinu°, og þekkir eíngan mun á persónuorðum og hlutveruorðum (sjá 1. og 2. tota málfræðisamanburðar); en þær fyrrnefndu orðgerðirnar taka sem sagt er með sér hvorugkyn hvorugkast° annarra fallorða. Í afmörkuðu máli myndi síðasta setníngin þannig hafa sagt um lýsíngarorðin að þau hafi sterka beygíngu, þegar þau lýsa óákveðnu nafnorði, t.d. ríkt°° maður, fjörugur hestur, en veika, þegar þau lýsa ákveðnu nafnorð, t.d. hið ríka maður°°°, hinn fjörugi hestur, Ari hið°°°°fróða, góða vin.
Nokkur lýsíngarorðanna mynda miðstig (comparativus) og efstastig/yfirstig (superlativus) af öðrum stofni en frumstigið (positivus), og eru þannig óregluleg (t.d. góður, vondur, margur, mikill), en annars eru beygíngar og beygíngarendíngar fallanna og stiganna mjög svo reglubundnar.
”Lýsingarorð i hinni veiku mynd beygjast í eint. eins og veik nafnorð, en i fleirt. enda þau í öllum föllum á u, t. d. hinn ríki, hin ríka, hið ríka, hinn ríka, hina ríku, hið ríka, hinir ríku, hinar ríku, hin ríku, o.s.frv.”
Fyrir iðkendur afmarkaðs máls er þetta aðeins erfiðara, og í þeirri merkíngu flóknara, í og með að fyrir þey gildir að ekki leyfa eða láta persónuorð málsins taka með sér eða aðlagast sákasti° eða súkasti° lýsíngarorðsins, og þannig nota hér í eintölu veikrar beygíngar, ekki ríki, heldur ríka (í öllum föllum) og í fleirtölunni (í öllum föllum) ríku. Í miðstigi (líka í öllum föllum) er hvorugkastsmyndin ríkara í eintölunni, en ríkari í fleirtölunni, og ríkasta og ríkustu í eftstastigi stigbreytíngarinar (comparatio).
Í afmörkuðu máli, allavegana eins og það er útfært og iðkað af sjálfu mér, eru ekki viðhafðar neinar sérstakar kynhlutlausar mannverumyndir° til að mildra mögulegan annarleika samlögunar þeirra persónuorða sem eiga karlkyns eða kvenkyns bakhjarl í venjulegu máli, að veikum hvorugkynsmyndum lýsíngarorðsins. Hér er nefnilega – sýnist mér – það eina að gera að venjast þessum aðlögunum og innræta þær í allavegana rituðu máli sínu, ef ekki töluðu.
Þetta er líka besti kosturinn hvað varðar sterku beygínguna. Vissulega hafa slíkar mannverumyndir**** frumstigs verið hafðar í smíðum í huga mér, en best er þó að leitast við að einfaldlega venjast og geðrænt líka hefðbundnu, venjulegu hvorugkastsmyndirnar, en þær enda iðulega á ”t” eða ”ð” í nefnifalli og þolfalli eintölunnar, og eru endíngarlausar (ø) í nefnifalli og þolfalli fleirtölunnar, og alveg eins og sákastið° og súkastið° í þágufalli og eignarfalli þeirrar tölu: t/ð – t/ð – u – s | ø – ø – um – a.
Dæmi: ríkt – ríkt – ríku – ríks | rík – rík – ríkum – ríkra; efnað – efnað – efnuðu – efnaðs | efnuð – efnuð – efnuðum – efnaðra.
Eíngin sterk beygíng finnst í miðstigi, en í efsta stigi eru endíngarnar þessar: ast – ast – ustu – asts | ust – ust – ustum – astra.
Dæmi: ríkast – ríkast – ríkustu – ríkasts | ríkust – ríkust – ríkustum – ríkastra; efnaðast – efnaðast – efnuðustu – efnaðasts | efnuðust – efnuðust – efnuðustum – efnaðastra.
Tilbaka til Halldórs:
”Eins og sjá má af dæmunum, fara venjulega saman endingarnar ari og astur, ri og stur i stigbreytingunni. Þó er undantekning frá því. Lýsingarorð á legur og ugur mynda miðstig með ri og yfirstig með astur, t. d. fallegur fallegri fallegastur, grösugur grösugri grösugastur. Stundum breytist r í endingunni ri í l eða n, svo að miðstigsendingin verður li eða ni. t. d. sæll sælli sælastur, gjöffull gjöfulli gjöfulastur, hreinn hreinni hreinastur, kænn kænni kænastur, en vænn vœnni vœnstur.”
Í þessum orðum fannst mér bara talsverður feíngur í. Eitt augnablik sá ég nefilega frumstigin sælr og hreinr bak við þetta, en það reyndist ekki rétt (en getur þó vel haft afleiðíngar varðandi val af reglu við myndun mannvermynda: hún var sælurt).
Kynhlutlausar mannverumyndir lýsíngarorða; þrjár mydunarreglur: Eins og gefið er í skyn að ofan eru kynhlutlausar mannverumyndir*° viðhafðar bara varðandi þá sterku beygíngu lýsíngarorðsins, og þá ekki í miklum mæli. Ég hef löungum haft uppi þrjú afbrigði mannverumyndunar í þessum orðflokki:
[1] Við endíngarlaus lýsíngarorð fallendíngarnar i – a (eða i) – u – s | i – a (eða i) – um – a; [2] þegar kvenkynið/súkastið endar á ”in”, skeyta ”i”-i að stofninum (>”ini”) og svo fella niður fyrri sérhljóðann (>>”ni”): i – i – u – s | i – i – um – a; [3] skeyta ”-urt” að stofninum (eða endíngu karlkynsins í sumum lýsíngarorðum + algeíngri endíngu hvorugkynsins) og þannig mynda nefnifallið í eintölu, og kannski þolfallið, meðan þágufall og eignarfall eru eins og hefðbundnu hvorugkynsmyndir þessara falla, meðan fleirtalan er eins og í nr.2: urt – urt/t – u – s | i – i – um – a.
En sem sagt, hvert og eitt menna má finna sína leið í þessu, en best er að einfaldlega nota venjulegu hvorugkastsmyndina og svo smám saman ger sér hana geðfellda í kastsamlögun (congruo) við persónuorðið, og mun ég ekki orða meira um þessar mannverumyndir hér.
Valfrjálsar og skilyrtar i-myndir: Hvorugkynjun karlkyns- og kvenkyns persónuorða er som sagt grundvallarregla afmarkaðs máls. Þessi persónuorð halda þá normalt orðmynd sinni og beygíngarmyndum óbreyttum í óákveðninni, en í ákveðninni fá þau hvorugkynsmynd gegnum að hvorugkynsgreininum er skeytt að stofni orðsins í fleirtölunni, og að orðmyndinni óbreyttri í eintölunni.
Samlögun þessarra persónuorða upplifir fólk oft sem mjög annarlegt. Kynhlutlausar mannverumyndir er eitt hjálpartæki til að mildra þann annarleika, skilyrtar en valfrjálsar tvímyndir er annað slíkt hjálpargagn. Skilyrðið er að persónuorðið standi í nafnliði eða beint hliðstætt lýsíngarorði eða öðrum fallorðum, en þá getur það í afmörkuðu máli feíngið orðmynd (sk. ”i”-mynd) sem samanstendur af stofni orðsins og endíngunni -i (≥i).
Þessi regla á auðvitað ekki við um upprunaleg hvorugkynsorð eða orð sem annaðhvort enda á ”i”-i, eða hafa orðstofn sem endar þannig, og hún er bara viðhöfð við nefnda hliðstæðu, og lángt ífrá alltaf. Því, athugið, að ”i”-myndirnar, eins og mannverumyndirnar, eru geðrænar hækjur, og því valfrjálsar. Að ekki hafa uppi slíkar ”i”-myndir getur því ekki verið rángt, en það getur verulega auðveldað ”hvorugkynjun” persónuorðsins, og þannig þjónað persónukastinu í málinu.
Dæmi: Meðlimir bandsins eru Jón og Gunna og þrjú vini þeirra. Maður þetta er fallegt. Koni hafa verið kúguð allstaðar og frá örófi alda. Konur, líkt og karlar, drýgja stundum hór. Móses seígir um slík koni að þau eigi að grýta
Um ímyndað blætiseðli nafnorða og viljafrelsi mannverusins: Það gætir reydar ekki mikils þessa blætiseðlis í einmitt orðum Halldórs; það er allavegana ekki sérstaklega gert meðvitað hjá honum, þótt mönn meígi auðvitað reikna með að það sé þar til staðar samt sem áður. Ég hafði þess vegna hugsað mér að fara nánar in á þetta merka og mikilvæga mál að lokum þessa tota, en vel nú að fremur koma tilbaka að því í eigin og næsta tota, enda er þessi nú þegar of lángur orðinn.
Þángað til þá!
Um ímyndað blætiseðli nafnorða og viljamátt mannverusins
9. toti málfræðisamanburðar: Það ber ekki mikið á blætiseðli nafnorða hjá Halldóri Briem (1910):
”Nafnorðin eru annaðhvort karlkyns, kvennkyns eða hvorugkyns….hafa tvær tölur, eintölu og fleirtölu….Nafnorð i íslensku hafa fjórar beygingarmyndir, er kallast föll (casus)….Lýsingarorð beygjast eftir föllum og tölum sem nafnorð. Þau hafa sjerstaka beygingu fyrir hvert kyn,… ”
Hér seígir einfaldlega og þurrt að nafnorð beygist í tölum og föllum, en ekki í kyni eins og lýsíngarorðin sem hafa sérstaka beygíngu fyrir hvert kynjnna. Í eftirfarandi lýsíngum er þetta mál lángt meira útmálað; kynið fylgir nafnorðinu ávallt og óbreytt, og er ákveðið, óumbreytanlegt og samgróið með því:
>>Fallorð, önnur en nafnorð, beygjast í kyni því mynd þeirra breytist eftir því hvert kynið er. … Málfræðilegt kyn er aftur á móti samgróið íslenskum nafnorðum því hvert nafnorð hefur ákveðið og óumbreytanlegt kyn. Þar er því ekki um beygingu að ræða heldur fast einkenni orðsins.<< (Ásta Svavarsdóttir)
>>Í íslensku er kyn nafnorða þáttur sem fylgir orðinu ávallt óbreyttur og er kallaður orðasafnsþáttur (e.lexical feature). Kyn lýsingarorða, flestra fornafna og töluorða er aftur á móti svokallaður aðlögunarþáttur<< (Þorbjörg Þorvaldsdóttir)
Hér gefur að líta ímyndað blætiseðli nafnorðanna, eða eiginlega, ómeðvitaða trú á blætiseðli nafnorða; þau eru nánast, sýnist mér, eins og einhver yfirskilvitleg vera, því hér er í raun litið svo á að upplýsíngar um kyn/kast séu einhvernveíginn fólgnar í nafnorðunum sem slíkum, að þau séu ”orðsafnsþáttur”, kannski í þeim skilníngi að þau safni sér í þrjú kyn málsins og safni að sér mótsvarandi kynmyndum annarra fallorða, meðan hin fallorðin séu bara ”aðlögunarþáttur,” í því að þau aðlagast kyni nafnorðsins sem þau höfða til, sé það af karlkyni/sákasti*, þá teíngist karlkynsmynd/sákastsmynd t.d. lýsíngarorðsins að orðinu, sé það kvenkyns/súkasts, þá kvenkynsmyndin/súkastsmyndin°, o.s.frv..
>>Maðurinn er fallegur og konan er líka falleg, barnið sömu leiðis, virkilega fallegt er það<<
Hér er þannig bara séð til þess sem í augnablikinu er, og horft framhjá að einstaka nafnorðamyndir eru hafðar í meira en einu kyni/kasti, og að sögulega hafa sumt nafnorða skipt um kyn/kast í lángvega ferli sínu, og að þótt nafnorðin séu hvert um sig af ákveðnu kasti/kyni þýðir það þó ekki að þetta séu föst einkenni þeirra, og að kyni eða kasti þeirra ekki meígi hnika. Málið er, að sé ”aðlögunarþættinum” (eða samlöguninni) meðvitað og kerfisbundið breytt útfrá einhverri settri reglu sem málhafar (eða málgerar) gagngert og meðvitað fylgja, þá getur þetta ekki annað en haft bein áhrif á kyn eða kast nafnorðsins.
>>Þetta maður er fallegt og það er kona þess líka, gullfallegt er það<<
Lýsíngarorð, fornöfn og önnur fallorð en nafnorð, eru þannig ekki bara aðlögunarþættir að kyni / kasti nafnorðsins, heldur eiga sjálf sín eigin kyn í höfðun til þess, og þar með sinn þátt í ”samlögun” nafnorða og annarra fallorða til gagnkvæms samræmis, ef mann það svo vill við hafa. Það er heildin sem ræður kyninu, það er sjálf samlögun orðanna (kongrúensinn) í endurteknum málfarspraxís, ekki bara nafnorðið eitt og sjálft. Upplýsíngar um kyn er að finna í hinum fallorðunum líka, og það er notkun þeirra til samans með nafnorðinu sem skilgreinir kynið. – Hvernig mætti þetta annars vera?
Málfræðifólk er auðvitað skynsamt fólk, ekki síður en önnur, og kann sín fræði, vandar mál sitt gjarnan öðrum fremur, og ber einnig mikla virðingu fyrir málhefðum og túngunni eins og hún er. Túngan er þeim oft sinn eiginn mælikvarði, og hún er, númer eitt, eins og hún er, og á í öllum aðalatriðum samkvæmt þeirra vilja, að haldast áfram eins og hún er. Í vissum tilfellum má þó samt þykja vert að grípa inn og halda eftir túngunni með gagngerðri málvöndum, svo að hún ekki að ósekju sé að breytast of mikið í munni fólks. En þrátt fyrir að þessi málvöndun sé litin sem þurfaverk, er hún auðvitað framkvæmd (að þeirra mati) á grundvelli óbreytanlegra málaramma og hefða sem ekki bara má, heldur líka, ekki einusinni er hægt að skriða yfir.
Niðurstaðan? Ástæðan að baki hugmyndarinnar um kyn/kast sem fast einkenni og samgróið með orðinu, og að því ekki verði hnikað, er einfaldlega sú, sýnist mér, að þannig lítur þetta reyndar út í núinu, þegar – og bara þegar – eíngin hugsun er höfð uppi um að gera róttæka breytíngu eða hnikun á kyni/kasti nokkurra nafnorðanna, það er, að kerfisbundið grípa inn í samlögun fallorðanna, gagngert til þess að flytja sum þeirra, eða ákveðinn flokk eða gerð þeirra til, annars kyns eða kasts.
En geri mann sér hinsvegar grein fyrir að sá galli fylgi ástkæra, ilhýra málinu, að það hallar að einu kyninu og á móti hinu; að karlkynið undir vissum málalegum kringumstæðum fer með kynhlutleysishlutverk, kvenkynið aldrei, og að karlkynið er ”ómarkað” en kvenkynið ”merkt”; að all flest starfsheiti og stöðuheiti eru karlkynsorð, og að gegnum það hverfi konur iðulega geðrænt burt af þeim vettvángi í hugum fólks, karla sem kvenna; ásamt því að margt menna, ekki síst kvenmenni og kvár, finni að málið mismuni þeim verulega og jafnvel niðri, –– þá rennur upp fyrir manni það ljós, að málinu verður endilega að breyta, og það af mannréttíndaástæðum, og jafngildisástæðum, og það þá eins mikið og eins fljótt og auðið er og þörf er á.
Manni verður þá jafnframt ljóst, að kynhallinn er (a) annarsvegar sinni einstakra orða, eins og t.d. ”maður” (og því þörf á kynhlutlausum valkostum), og hinsvegar (b) fylgifiskur þeirra nafnorða sem vísa til persóna, og að þann þátt vandamálsins má leysa með að ”hvorugkynja” þau orðin öll, það er, láta þau taka með sér hvorugkyn meðal annarra fallorða, og skilgreinast sem eihverskonar hvorugtkast, eða ekki-karlkyns, og ekki-kvenkyns, af þeim. Þegar svo þessum skilníngi málhafa eða málgera er náð, þá vita þau mönn líka að auðvitað má hagga kyni eða kasti nafnorðs, ef bara viljinn og þrautseyglan er fyrir hendi.
Og hér bottnum við þá í mikilvægum mun – vissulega ekki málfræðilegum, heldur félagslegum – á venjulegri íslensku máli og málfræði anarsvegar, og afmörkuðu máli og viðbótarmálfræði þess hinsvegar, nefnilega að venjulegt mál er íhaldssamt, vill sér ekki breyta, eða bara pínulítið og afgert innan þeirra ramma sem árþúsundirnar hafa steypt það í, meðan afmarkað mál er róttækt, vill vinna að og gera þær breytíngar á málinu sem til þarf að koma til þess málalega ástands að kynhalli þess sé afmáður. Það er kjarni viðbótarmálfræðinnar og máliðju fólks út frá henni.
Næsti toti mun fjalla um annaðhvort eða bæði kafla Halldórs um fornöfn og töluorð, en þau eru þau fallorð sem tilsamans með lýsíngarorðunum framskapa og viðhalda persónukyninu /persónukastinu. Þegar við höfum gert þeim næginlega skilgrein, er erindi okkar til ágrips höfundar (Alldórs Briem) af íslenskri málfræði lokið, því að það er einúngis á sviði fallorða sem viðbótarmálfræði afmarkaðs máls gætir.
Þángað til þá! Hafið það fínt!
Töluorð og nokkrar hugmyndir um mannverumyndir sumra þeirra
10. toti málfræðisamanburðar: Halldór Briem listar í ágripi sínu af íslenskri málfræði fjölda ólíkra flokka eða gerðir töluorða eða teíngdra orða: hann ræðir margföldunartölur, skiptitölur, tölunafnorð, lýsíngarorð er tákna aldur, leíngd og dýpt, tölunafnorð og töluatviksorð. En fremst í flokki eru auðvitað frumtölurnar og raðtölurnar.
”Helstu töluorð eru frumtölur (fjöldatölur) og raðtölur. Frumtölur (cardinalia) kallast þær tölur, sem talið er með blátt áfram, t. d. einn, tveir, þrír, fjórir, en raðtölur (ordinalia) þær, sem sagt er með, hver i röðinni einhver er, t. d. fyrsti, annar, þriðji, fjórði. Með raðtölunum or opt hafður greinir, t. d. hinn fyrsti, hinn annar.”
Frumtölurnar eru kynjaðar bara til og með talan fjögur; raðtölurnar hinsvegar allann veíginn að endalausu:
frumtölurnar: eitt – tvö – þrjú – fjögur…. raðtölurnar: fyrsta – annað – þriðja – fjórða – fimmta – sjötta, – o.s.frv. ad infinitum
Ef mönn ekki geta sætt sig við að í kynhlutlausu máli nota venjulega hvorugkynið/hvorugkastið með vísun til fólks, kann þeim að finnast þörf á að framskapa kynhlutlausar mannverumyndir fyrir þessar tölur.
Ég hef sjálft aldrei allmennilega tekist á við það verkefnið, og það vildi ég óska að fólk kæmi fram með tillögur um þetta, því líklega er sumum einhver þörf á slíkum mannverumyndum.
En það sem mér er nú fremst í huga hvað slíkar orðmyndir varðar er að hafa sem kynhlutlausar frumtölur: eiun – tvau – þrjú – fjórr – fimm etc., en að svo ekki hafa neinar sérstakar mannverumyndir fyrir raðtölurnar. En kannski eru einhver önnur huguð og reiðubúni til að finna fram mannverumyndir hér?; mér tekst það ekki að svo komnu máli.
En hér tafla fyrir frumtölurnar fjórar í kynjunum/köstunum° þremur með ofannefnda mannverumynd jafngilda þriðja kyninu/kastinu, hvorugkastinu:
einn – ein – eitt – eiun; tveir – tvær – tvö – tvau; þrír – þrjár – þrjú – þrí; fjórir – fjórar – fjögur – fjórr
Svo áfram með ræðu Halldórs:
”Margföldunartölur (multiplicativa). Þær myndast af frumtölunum með endingunni faldur, t. d einfaldur, tvöfaldur, þrefaldur, fjórfaldur, ferfaldur, fimmfaldur, o. s. frv.”
Vilji menni hafa uppi einhverjar kynhlutlausar mannverumyndir, mættl líklega, eins og meðal lýsíngarorða, nota annaðhvort myndunarreglu [1] eða [3] (sjá 8. tota) fyrir –falt, þannig
einfaldi – einfaldi – einföldu – einfalds | einfaldi – einfaldi – einföldum – einfaldra; tvöfaldi – tvöfaldi – tvöföldu – tvöfalds | tvöfaldi – tv-faldi – tvöföldum – tvöfaldra; þrífaldi – þrífaldi – þríföldu – þrífalds, o.s.frv.
einfaldurt – einfaldurt – einföldu – einfalds | einfaldi – einfaldi – einföldum – einfaldra; tvöfaldurt – tvöfaldurt – tvöföldu – tvöfalds | tvöfaldi – tvöfaldi – tvöföldum – tvöfaldra; þrífaldurt – þrífaldurt – þríföldu – þrífalds, o.s.frv.
Tilbaka til málfræðiágrips höfundar:
”Skiptitölur (distributiva) . Svo kallast þær tölur. er segja tölu á því, sem í sjálfu sér er tvöfalt eða fleir-falt. Þær eru einir, tvennir, þrennir, fernir; öll nema einir eru einnig til í sumum föllum eint. t. d. þessi piltur á tvennan fatnað. Þarna kemur eitthvað þrennt.”
Hvorugkastsmyndirnar eru auðvitað ein – tvenn – þrenn – fern, og mér finnst sjálfu ólíklegt að mönn upplifi þörf á einhverjum sérstökum kynhlutlausum mannverumyndum hér, en ef svo mætti kannski hafa hér t.d. auni – tvauni – þrenni – ferni.
”Lýsingrarorð, er tákna aldur, lengd og dýpt. Þau myyndast af frumtölunum með endingunum tugur og rœður, tvitugur, þritugur, fertugur, fimmtugur, sextugur, sjötugur, áttrœður, nítugur og nírœður, tírœður, tólfrœður; tvítugur þýðir venjulega tuttugu ára gamall, en getur einnig þýtt tuttugu faðma djúpur, t. d. tvítugt dýpi, einnig tuttugu álna langur, t. d. tvítugur hvalur; sama er að segja um hin orðin á tugur og rœður.”
Sakna mönn hynhlutlausrar mannverumyndar hér að hafa í staðinn fyrir ”…tugt” og ”…rætt”? Þá sýnist mér ”tugurt” og ”ræðurt” gefa auga leið.
”Tölunafnorð. Þau tákna sumpart fjölda og sum-part hluta úr deild. Þau, sem tákna fjölda, eru fyrir utan hundrað, þúsund og miljón, sem áður eru nefnd, eining, tvenning, þrenning, fimmt, sjöund, áttund, níund, tíund, tugur, tylft. Þau sem tákna hluta úr heild eru þriðjungur, fjórðungur, fimmtungur, sjöttungur, áttungur, tólftungur.”
Þessi ”tölunafnorð” eru eínganveíginn nein ”tölupersónuorð”, og koma því viðbótarmálfræði afmarkaðs máls ekkert við. Ákvæði viðbotarmálfræðinnar snerta ekki atviksorð, og þá ekki heldur eftirfarandi ”töluatviksorð”:
”Töluatviksorð. Þau eru tvisvar þrisvar, tvívegis þrivegis. Til að margfalda með eru höfð orðin tvisvar og þrisvar, einnig orðið sinn, t d. einu sinni, tvisvar, tvisvar sinnum og tveim sinnum, þrisvar, þrisvar sinnum og þrem sinnum, fjórum sinnum, fimm sinnum, o. s. frv.”
Næsti toti fjallar um fallorðaflokkinn fornöfn, persónufornöfn, ábendíngarfornöfn, og önnur fornöfn, en þau koma viðbótarmálfræði afmarkaðs máls all mikið við.
Þángað til þá! Hafið það fínt!
Um (m.a.) þrjú kyntilgreinandi persónufornöfn og tvö kynhlutlaus í afmörkuðu máli
11. toti málfræðisamanburðar: Fornöfn er einn af fjórum flokkum fallorða, og þau eru af fjölda undirflokka:
”Fornöfn skiptast í sjö flokka: 1. persónufornöfn, 2. afturheygilegt (apturvísandi) fornafn, 3. eignarfornöfn, 4. áhendingarfornöfn, 5. spyrjandi fornöfn, 6. tilvísunarfornöfn, 7. óákveðin fornöfn.”
Halldór Briem (1910) ræðir svo þessar ólíku gerðir fornafna í þeirri röð sem hann hér hefur reiknað upp þau. Ég vil heldur í örfáum orðum fyrst taka upp þau fornöfn sem ekki neitt snerta viðbótarmálfræði afmarkaðs máls, þ.e., afturbeygða fornafnið, og tilvisunarfornöfnin, er ekki breytast út frá vísun til kyn/kast þess sem um er að ræða (afturbeygt fornafn) eða ekki beygist í föllum eða tölum (tilvísunarfornöfnin), til að síðan taka upp hin fornöfnin í þeirri röð sem þau mest snerta viðbótarmálfræðina.
Ég mun þá gera þetta með því að vitna til ágrips Halldórs, orðrétt, nema hvað ég í þesssum tilvitnunum set það kynhlutlausa ábendíngarfornafn sem ég mest hef haft í brúki innansviga og skáletrað eftir það kyntilgreinandi en þó hér kynhlutlausa fornafn sem Halldór notar (karlkynsmyndina), og einnig kynhlutleysa önnur orð (persónufornöfn, ábendíngarfornöfn og persónuorð) innan sviga eftir það karlkyn eða (betra) sákast* sem höf. í sama anda hefur uppi:”
Apturbeygilegt fornafn (pronomen reflexivum) er sig. Það vísar til baka til þriðju (þriðja) persónu, og er haft, þegar sá (þenn), sem um er talað, gjörir eitthvað, er snertir hann (þenn) sjálfan (sjálft/sjálfurt), t. d. Drengurinn (dreíngurið) klæddi sig. Þessi (þetta) piltur sjer um sig. Þetta fornafn er ekki til í nefnif., en í hinum föllunum er það sig, sjer, sín. Það er eins í eint. og fleirt.
”Tilvísunarfornöfn (pr. relativa) eru sem og er. Þau vísa til einhvers, sem á undan er komið, t. d. Það eru til jurtir, sem eru eitraðar. Hjerna er bók, sem jeg keypti í gær. Þessi fornöfn eru eins í öllum föllum og báðum tölum.”
Þetta sagt snúum við okkur að persónufornöfnunum og síðan ábendíngarfornöfnunum, og þá fyrst eins hlutar sem ég persónulega aldrei hef áður heyrt, nefnilega að viss persónufornöfn séu ekki bara til í eintölu og fleirtölu, heldur líka í tvítölu:
”Það er einkennilegt við fornöfn fyrstu og annarar persónu, að þau hafa þrjár tölur, tvítölu auk eint. og fleirt…. í fornmáiinu var tvítalan við, þið höfð, þegar að eins var talað um tvennt, en nú er hún höfð, hvort sem taiað er um tvennt eða fleira. Fleirtölumyndin þjer er höfð, þegar þjerað er. Vjer er varla haft nema í ritmáli.”
Þetta hefur svo Halldór að seígja um persónufornöfnin hreint allmennt:
”Persónufornafn (pronomen personale) kallast það fornafn, sem stendur í stað persónu. Fyrsta persóna kallast sá (þenn), sem talar, önnur (annað) persóna sá (þenn), sem talað er við, og þriðja persóna sá (þenn), sem talað er um. Fornafn fyrstu (fyrsta) persónu er því jeg, fornafn annarar (annars) persónu þú, og þriðju (þriðja) persónu hann, hún, það.”
Þessi uppreikníngur er núorðið að líta á sem úreltan: persónufornöfnin eru ekki leíngur bara þrjú, hann, hún, það, heldur fjögur, eða jafnvel fimm.
Meðal fornafnanna eru frá fornu fari tvö þeirra kyntilgreinandi, nefnilega hann og hún, en síðan kynhlutlausa persónufornafnið ”hán” framskapaðist, eru þau, útfrá þeim praxís sem greinilega yfirgnæfir í íslensku (öfugt við það sem á sér stað í sænsku varðandi ”hen”), nú þrjú að tölu. Nýa persónufornafnið hán virðist nefnilega vísa mest bara til sums hinseígin fólks og kvára, eða þess sem stundum er líka kallað þriðja kynið.
Ef svo er, þ.e., ef ”hán” ekki er notað þegar kyn þess sem um er verið að ræða er óþekkt af málalegum ástæðum, m.a.o, í þeim tilvikum þar sem annars karlkynið (eða, betra) sákastið* fer með kynhlutleysishlutverk sitt, – þá er þetta að líta á sem einskonar kyntilgreining.
Sögulega skapar mann fram ”hán” í íslensku til þess að láta það koma í staðinn fyrir ”það” í vísun til persónu, er mörgum fannst það of hlutgervandi; mönn vildu þannig ekki sem persónur vera kölluð ”það” eins og væru þey einhverjir hlutir. Vissulega er það ekki neitt nýtt að svo sé gert, sbr. barnið og skáldið, en það tillfinníngalega viðhorf (sentiment) sem uppi var á tenínginum, var samt í þá áttina að bara ”það” ekki væri gott að lifa við, heldur þyrftu mönn á að halda kynhlutlausu persónufornafni sem nota ætti um fólk, ekki hluti, og sem væri á sama palli, svo að seígja, og hann og hún. Þetta orð, ”hán” er þannig í raun fyrsta kynhlutlausa mannverumyndin í íslenskri túngu, bara að nota um persónur, (og eiginlega, þá samtímis fyrsta merki þess að vert væri að skipa öllum nafnorðum í persónuorð og hlutveruorð (sjá tota 1 og 2) eins og gert er í afmörkuðu máli okkar, og láta þau fyrrnefndu taka með sér hvorugkastsmyndir° annarra fallorða, að meðtöldum fornöfnunum).
Gæta ber þess, að enda þótt ”hán”, þetta kynhlutlausa persónufornafn, sé kyhlutlaust í þeim skilníngi að það hvorki tilgreini karlmenni né kvenmenni í vísun sinni til persónu, þá er það samt kyntilgreinandi í þeim skilníngi að það vísar til persónu sem ekki vill eða ekki getur skilgreint sig sem karl eða konu. Ef svo, – og ef mann ekki vill viðhafa það sem iðkast í sænsku, nefnilega að láta kynhlutlausa mannverufornafnið vísa bæði til ”þriðja kynsins,” og fólks yfirleitt þegar kyn þess af málalegum ástæðum er óþekkt, – þá vantar enn til kyhlutleysis íslenska málsins, eitt fimmta persónufornafn. Þar eru hafðar uppi ýmsar tillögur, en mest áberandi meðal þeirra í dag, – það sýnist mér, – eru annarsvegar ”eintölu-þey” (frá enskum kynhlutleysispraxis), og hinsvegar það sem ég mest nota í mínum eigin skrifum, nefnilega ”þenn” (útfrá skandinavíska ábendíngar- og persónufornafninu ”den”). Beygínguna má útlesa af eftirfarandi töflu íslenskra persónufornafna samkvæmt því afmarkaða máli sem viðhaft er hér:
hann – hann – honum – hans | þeir – þá – þeim – þeirra; hún – hana – henni – hennar | þær – þær – þeim – þeirra; hán – hán – háni – hans | þey/þau – þey/þau – þeim – þeirra; þenn – þenn – þenni – þens | þey/þau – þey/þau – þeim – þeirra; það – það – því – þess | þau – þau – þeim – þeirra
Það ber að geta þess hér, að enda þótt afmarkað mál ekki banni, heldur leyfi, og stundum krefjist að notuð séu kyntilgreinandi persónufornöfn (hann, hún, hán), þá eru þau samt sem áður (viðbótar)málfræðilega séð hvorugkyns/hvorugkasts að eðli, þ.e., taka með sér hvorugkyn, eða þá vísa til persónuorða, sem jú eru kynhlutlaus, og eru ekki samfara kyntilgreinandi ábendíngarfornöfnunum. Í fleirtölunni eru iðulega þeir og þær ekki notuð, nema einhver sérstök þörf á kyntilgreiníngunni sé til staðar. Í þeirra stað notast persónufornöfnin þey og þau. Kyntilgreinandi persónufornöfn eru auðvitað ekki notuð í þeim kríngumstæðum er kyn persónanna er óþekkt af málalegum ástæðum, og karlkynið kemur til sögunnar í venjulegri íslensku í kynhlutleysishlutverki sínu.
Tilbaka til Halldórs ágrips af íslenskri málfræði:
”Ábendingarfornöfn (pr. demonstrativa) eru höíð, þegar bent er á eitthvað, til þess sjerstaklega að vekja á þvi athygli, t. d. þetta fjall er bratt; þennan (þetta) mann þekki jeg ekki. Ábendingarfornöfn eru sá, þessi, hinn. Hinn beygist eins og greinirinn, nema að nefnif. og þolf. í hvorgkyni eint. er hitt.”
Í afmörkuðu máli, allavegana skv. mínum eigin praxís, eru kyntilgreinandi ábendíngarfornöfnin ”sá” og ”sú” bara notuð um hluti, aldrei með vísun til persóna; sama gildir fleirtöluna ”þeir” og ”þær”. Í stað þess eru kynhlutlausa ábendíngarfornafnið ”það” notað, eða þá kynhlutlaus mannverumynd þess, sem hjá okkur er sama orðmynd sem persónufornafnsins, nefnilega ”þenn” (þenn – þenn – þenni – þenns). (Sumt fólk notar hinsvegar ”eintölu-þey” eða ”sí” í svona samheíngi.)
Það ábendíngarfornafn sem heyrir til ”hán” innan ramma venjulegrar íslensku, hlýtur að vera annaðhvort ”hán”, eða þá ”það.” Í afmarkaða málinu – eíngu fremur en ”sá” og ”sú” – er ”hán” ekki notað sem ábendíngarfornafn, heldur bara sem persónufornafn, og það ábendíngarfornafn sem þá haft er í notkun er það sama og hér að ofan, það og þenn.
Þetta eru þá ábendíngarfornöfnin í afmörkuðu máli, og beygíngar þeirra í eintölu; í venjulegri íslensku eru þau bara sá, sú, og það, og nú kannski hán, í afmörkuðu máli auk þess þenn:
sá – þann – þeim – þess; sú – þá – þeirri – þeirrar; það – það – því – þess; hán – hán – háni – háns; þenn – þenn – þenni – þenns
Aftur til ágripsins:
”Eignarfornöfn (pronomina possessiva) myndast af fornöfnum fyrstu (fyrsta) og annarar (annars) persónu og fornafninu sig. Þau eru í nútíðarmáli fjögur: Minn, þinn, sinn, vor. Minn, þinn, sinn beygjast eins og töluorðið einn, þó er haft í en ekki i á undan einföldu n, t. d. mínar, mínir, mín. Vor beygist eins og ríkur, nema að þolf. eint. i karlkyni er vorn. Vor er varla haft nema í ritmáli.”
Eignarfornöfnin eru vissulega kynjuð í íslensku máli, en þau taka kyn eða kast sitt frá þeim hlutum eða persónum sem eignin tekur til. Vibótarmálfræðin viðurkennir þess vegna fullt út þá notkun sem venjuleg íslenska hefur af þessum fornöfnum, nema þegar ”eignin” er persóna, en þá er hvorugkastsmyndin* notuð. Hinsvegar hef ég hér stundum fundið þörf á að hafa uppi einhverja mannverumynd, sérstaklega þegar samheíngið litast af alúð og félagslegri eða tilfinníngalegri nálægð.
Í og með að fornöfnin eiga að sér undirflokka er hægt að viðhafa að nokkru ólíkar myndunarreglur í ólíkum flokkum. Nákvæmlega hvaða myndunarreglur, er náttúrulega opin spurníng, svo leíngi sem mönn ekki sameiginlega ákvarða hverjar þær eiga að vera. Hvað flokk eignarfornafna, að meðtöldu afturbeygða eignarfornafninu varðar, hef ég til þessa lánað beygíngarendíngu frá finnskunni, nefnilega -”un”, samanber finnska orðið ”minun”, sem þýðir minn, og er notað sérstaklega þegar um félagslega eða tilfinníngalega nálægð er að ræða. Frá þessu er síðan skammt til ”þínun” og ”sínun”.
minn > mínun – mitt – mínu – míns | míni – mína[i] – mínum – minna; þinn > þínun – þitt – þínu – þíns | þíni – þíni – þínum – þinna; sinn > sínun – sitt – sínu – síns | síni – síni – sínum – sinna.
Ef mann ávarpar t.d. bróður sitt með nafni, t.d. í bréfi eða sms, þá sýnist mér það viðkunnanlegra og fallegra að nota ”mínun” en ”mitt”. T.d. ”Kárí mínun”, ”Jóna mínun”, að bera saman við ”Kári mitt”, ”Jóna mitt.” En óvísst er hvort öðrum finnist sama hlut, og viðbótarmálfræðilega séð getur það aldrei verið vitlaust að nota hefðbundnu hvorugkynsmyndirnar mitt, þitt, sitt.
Spyrjandi fornöfn (pr. interrogativa) era höfð, þegar spurt er. Þau eru hver, hvor, hvað, hvaða. Hver og hvor beygjast eins og vor, nema að í hver er j skotið inn í á undan þeim endingum, sem byrja á hljóðstaf, t.d. hverjir, hverjar, hverjum, hverja. Hvað er einungis til í nefnif. og þolf. eint., en sem þáguí. og eignarf. er haft hverju, hvers af hver. Hvaða er eins í öllum föllum og báðum tölum.”
Hvað kynhlutlausar mannverumyndir varðar höfum við haft í gángi sömu myndunarreglur meðal þessara spurnarfornafna eins og meðal óákveðinna fornafna (sjá að neðan.)
”Óákveðin fornöfn (pr. indefinita) líkjast mjög lýsingarorðum. Þau hafa nafn sitt af því, að það er varla hægt að ákveða, hvort þau sjeu heldur fornöfn eða lýsingarorð.”
Höfundur telur síðan til orð eins og einn, einhver, sérhver, nokkur, neinn, eínginn, báðir, hvorugur, annar, annarhvor, hvortveggi, það, – en óákveðnu fornöfnin eru lángt fleiri, og af þeim telur hann til nokkur fornöfn í viðbót í lok kaflans:
”Ath. Þá má enn telja nokkur orð, sem eptir merkingu sinni heyra undir óákveðin fornöfn, en eptir beygingunni eru lýsingarorð, s. s. sjálfur, hinn sami, samur, allur, margur, fáir, sumir, ýmsir.”
Um hugsanlegar mannverumyndir hér er það að seígja, að þær geta verið ýmist sérmyndaðar, eins og ”hán” og ”þenn” meðal persónufornafna og ábendígarfornafna, eða reglumyndaðar. Varðandi það síðarnefnda höfum við hér verið í gángi með bráðabrigðaregluverk eitthvert, byggt að nokkru leiti á endíngum karlkyns/sáksatsmyndarinnar*, og að nokkru á undirflokkun fornafnanna. Þetta er það:
[1] Endi fornafnið ”-ur” í nefnifalli karlkyns skeytist ”-urt” að orðstofni, þ.e., kvenkyns/súkastsmyndinni*, en [2] annars skeytist ”-u”-að þessari mynd, nema [3] um sé að ræða eignarfornöfn eða afturbeygða eignarfornafnið, en þá verður endingin ”-un.”
Sem dæmi um beygíngar útfrá ”urt”-reglunni má nefna:
allt > allurt – allt – öllu – alls | alli – alli – öllum – allra; hvorugt > hvorugurt – hvorugt – hvorugu – hvorugs | hvorugi – hvorugi – hvorugum – hvorugra; nokkurt > nokkurt – nokkuð – nokkru – nokkurs | nokkri – nokkri – nokkrum – nokkurra; samt > samurt – samt – sömu –sams | sami – sami – sömum – samra; sjálfur > sjálfurt – sjálft – sjálfu – sjálfs | sjálfi – sjálfi – sjálfum – sjálfra; slíkur > slíkurt – slíkt – slíku – slíks | slíki – slíki – slíkum – slíkra; sumur > sumurt – sumt – sumu – sums | sumi – sumi– sumum – sumra; þvílíkt > þvílíkurt – þvílíkt – þvílíku – þvílíks | þvílíki – þvílíki – þvílíkum – þvílíkra.
Útfrá ”u”-reglunni t.d:
eitthvert > eitthveru – eitthvert – einhverju – einhvers | einhverji – einhverji – einhverjum – einhverra; hvert > hveru – hvert – hverju – hvers | hverji – hverji – hverjum – hverra; hvor > hvoru – hvort – hvoru – hvors | hvori – hvori – hvorum – hvorra; sérhvert > sérhveru – sérhvert– sérhverju – sérhvers | sérhverji – sérhverji – sérhverjum – sérhverra.
Að lokum, útfrá reglunni um eignarfnöfn og afturbeygða eignarfornafnið, eins og að ofan var greint frá:
minn > mínun – mitt – mínu – míns | míni – míni – mínum – minna; þinn > þínun – þitt – þínu – þíns | þíni – þíni – þínum – þinna; sinn > sínun – sitt – sínu – síns | síni – síni – sínum – sinna.
Áður en ég sleppi þessum hugyndum og held áfram með næsta og síðasta totann, finn ég það mikilvægt að undirstrika hvað varðar mannverumyndir fornafna, eins og reyndar líka kynhlutlausar mannverumyndir lýsíngarorða og töluorða, að manni ber aðeins að nota þær ef þær geðjast manni betur en hefðbundu hvorugkynsmyndirnar í vísun til persóna. Best er að leitast við að venjast venjulegu hvorugkastsmyndunum. Eina grunneglan í afmörkuðu máli er að persónuorðin taka með sér hvorugkastsmyndir annarra fallorða, hvort heldur eru kynhlutlausar mannverumyndir eða hefðbundnar, venjulegar myndir hvorugkysins.
Í næsta tota hef ég hug á að reyna að gera nánari skil á persónukyninu eða betra, persónukastinu í kynhlutlausu máli eins og það hér er iðkað. En sú viðbótarmálfræðilega deild er bein afleiðíng þessarrar grunnreglu.
Þángað til þess!
Persónukastið, nokkrir málfræðilegir eiginleikar þess
12. og síðasti toti málfræðisamanburðar: Kæru vinin öll! Fyrsteinskonar fræðiheitalegur inngángur:Í viðbótarmálfræðinni stendur ”kast” (ft. ”köst”) fyrir þá málfræðilegu formdeild sem (fáránlega) eru kallaðar ”kyn” í venjulegri íslenskri málfræði. Hlutir hafa ekkert raunkyn, og því er alveg út í hött að kalla köst þeirra kyn, bara sakir þess að mannverur geta verið af einhverju þriggja raunkynja, og sakir þess það er frá öndverðu hefð að tala um hluti sem væru einnig þeir kynjaðir.
Að tala um ”karlkyn” eða ”karlkast”, og ”kvenkyn” eða ”kvenkast” er þá álíka bjánalegt og að tala um kyn, og þess vegna kennir viðbótarmálfræði þessi köst í staðinn við þau ábendíngarfornöfn sem í afmörkuðu máli eru notuð um hlutveruorð, og í venjulegu íslensku máli, um öll nafnorð, þ.e., ”sá”, ”sú; og ”það”, og velur þannig að tala um ”sákast” og ”súkast” og jafnvel ”þaðkast”, þótt vel fari hinsvegar á að í því síðastnefnda tilvikinu tala om ”hvorugkast.” Athugið, að fornöfnin sá og sú eru ekki notuð í afmörkuðu máli um einstök í prinsíp kyngreinanleg persóni (beggja talna), og ”sákast”og ”súkast” eru því ekki notuð um þau nafnorð sem það gera, og reyndar er þá ekki heldur talað um ”þaðkast”, né heldur um ”hvorugkast”, heldur einúngis um ”persónukast.”
Hvernig þá kyngreina, greina kast nafnorða, þ.e., hlutveruorða og persónuorða í afmörkuðu máli? Það er spurníngin. En áður en leíngra er haldið, vil ég fyrir þá ágætu kontrastverkan sem af því stafar, aftur lyfta fram tveimur tilvitnunum sem við höfum áður haft uppi í þessum stutta málfræðisamanburði okkar:
>>Í íslensku er kyn nafnorða þáttur sem fylgir orðinu ávallt óbreyttur og er kallaður orðasafnsþáttur (e.lexical feature). Kyn lýsingarorða, flestra fornafna og töluorða er aftur á móti svokallaður aðlögunarþáttur<< (Þorbjörg Þorvaldsdóttir)
>>Fallorð, önnur en nafnorð, beygjast í kyni því mynd þeirra breytist eftir því hvert kynið er. … Málfræðilegt kyn er aftur á móti samgróið íslenskum nafnorðum því hvert nafnorð hefur ákveðið og óumbreytanlegt kyn. Þar er því ekki um beygingu að ræða heldur fast einkenni orðsins.<< (Ásta Svavarsdóttir)
Upplýsíngar um kyn nafnorða eru ekki bara fólgnar í nafnorðunum sjálfum, – eins og halda mætti með útgángspúnkt í ofansögðu, – heldur líka í þeim öðrum fallorðum sem að þeim lúta. Kyn nafnorða ráðum við í venjulegri íslensku af beygíngu þeirra og þar með beygíngarendíngum, en ekki bara af þessu. heldur og af greininum, og þeim kastmyndum sem lýsíngarorð, fornöfn og töluorð hafa gagnvart eða í teíngslum við nafnorðið. Þær vísbendíngar sem við þá venjulega notum til að greina kyn nafnorða eru beygíng þeirra, greinar þeirra, og kyn lýsingarorða og annarra fallorðaí í beinum teíngslum við þau.
Í afmörkuðu máli, þ.e., þegar persónukastið (persónukynið) er komið til sögunnar, er kyngreiníng nafnorða nokkuð flóknari, í því að persónuorð með bakhjarl í sákasti og súkasti (karlkyni og kvenkyni) venjulegs máls, hafa í óákveðni sömu orð- og beygíngarmyndir og þessi orð áður hafa haft í málinu. Kyngreining bara útfrá beygíngarendíngum nafnorða er því eínganveíginn möguleg, nema þegar um er að ræða persónuorð sem þegar í venjulegri íslensku eru hvorgkasts (skáld, barn, ómenni), heldur veltur fyrst sem fremst á því hvort nafnorðið sé persónuorð eða ekki.
Sé orðið ekki af flokki persónuorða, sé það þannig af flokki hlutveruorða, gilda greiníngarreglur eins og áður í málinu, og hlutirnir greinast sem af einhverju af ”kynjunum” þremur. Sé orðið hisvegar persónuorð, þ.e., nafnorð sem vísar til kyntilgreinanlegs einstaklíngs eða persónu (í et. eða ft.), þá er það alltaf og einúngis í persónukasti, og greinar þess eru hvorugkastsins, og þær kastmyndir annarra fallorða sem að þeim snúa og samlagast, eru hvorugkastsmyndirnar, aldrei sákastsmyndirnar eða súkastsmyndirnar, nema þegar um kyntilgreinandi eintölumyndir persónufornafna er að ræða, en þær eru í raun hvorukasts í afmörkuðu máli (fleirtölumyndirnar eru hinsvegar nánast alltaf hafðar kynhlutlausar með orðmyndunum ”þey” eða ”þau”).
Persónukastið getur þannig í óákveðni haft sumar (en ekki allar?) þær sterku og veiku beygíngarendíngar sem sákastið og súkastið annars hafa gagnvart hlutveruleikanum, en svo með þessar áður bara karlkasts- og kvenkastsendíngar, samlagast hvorugkastsmyndum annarra fallorða. Eina undantekníngin frá þessu er þegar skilyrt en valfrjáls tvímynd er höfð uppi á teníngnum, og þannig ”i”-i skeytt að stofni orðsins þegar það stendur í nafnliði eða beint hliðstætt hvorugkyni annars fallorðs, en þá geta nefnifall og þolfall bæði eintölu og fleirtölu feíngið i-endíngu, ef manni finnst betur á því fara. Í ákveðni hefur persónuorðið hinsvegar alltaf, þ.e., einhlítt, annaðhvort lausan eða viðskeyttan greini hvorugkastsins, þannig að persónukastið og hvorugkastið hafa þessa greina sameiginlega.
Þessi ”köstun” (eða kynjun) persónuorða til eins fjórða kasts/kyns í málinu, brýtur þvert á móti því sem við erum frá alda öðli vön við í málinu, og er þá auðvitað geðrænt og málatilfinníngarlega mjög erfitt að sættast við. En þó er sjálft regluverkið afar einfalt, ekkert mál að alltaf tjékka á hvort orðið flokkast til persónuorða eða hlutveruorða, og svo haga kastsamlögun þess út frá því. Ég held að þessu meígi örugglega venjast, og ef við alltaf högum rituðu máli okkar á þennan hátt, hlýtur þetta að verða okkur tamt innan skamms, smita af sér á hugsun okkar og þar með jafnvel, þegat til leíngdar lætur, á talað mál okkar.
Þannig: Ef ég seígi að þetta sé maður, þá gæti ég ósjálfrátt að hvort ”maður” sé persónuorð eða hlutveruorð, og þegar ég finn að þetta sé persónuorð, og vil svo bæta við að þetta menni sem hér er um að ræða líti vel út, þá seígi ég að þetta maður sé fallegt maður, eða myndarlegt maður, og þá hef ég þar með gefið þá upplýsíngu til þeirra sem á mig hlýða, að þó að maðurið auðvitað meígi vera að tilgreina sem lífræðilega karlmenni, þá er nafnorðið ”maður”, sem persónuorð, samt haft í þessari aðlögun (samlögun) að hvorugkynsmyndum lýsíngarorðsins, og orðið af persónukasti. Ég get jafnvel, eins og ég áður hef nefnt í fyrri tota, talað um þetta mann sem ”hann”, þannig kyntilgreint mannið sem um er að ræða sem karlkyns, en sjálft þetta fornafn, ”hann”, tekur samt með sér hvorugkynsmyndir annarra fallorða og vísar til persónuorðsins, því að þannig hef ég, sem talandi súbjekt og gerandi máls míns lagt upp málið.
Og það er það mikilvægasta í þessu öllu: Það er ég, og við, sem ráðum, og að það ert þá einmitt þú sem ræđur, og sú málfræđi og beygingarfræđi sem þú framskapar eđa gerir að þinni. Máliđ, og ekki síst ”köstun” eða ”kynjun” þess, hefur áhrif á hugsun þína og hegđun, og hvađ þér finnst, í mörgu sem þig varđar, – en þú ert þó ekki þræll þess. Þú getur sjálft tekiđ stýriđ í þínar hendur og ráđiđ ferđinni. Auđvitađ ekki sem neitt Palli sem var eitt í heiminum, heldur tilsamans međ öđrum Pöllum, sem öll vilja svipaðan hlut: nefnilega, burt með karllægni túngunnar!
Og þar hreyfihvati okkar og hreyfiafl! Við leyfum ekki leíngur túngunni í einu og öllu að ráða ferðinni og hvernig við hugsum og finnum, heldur tökum okkur það bessaleyfi að gagngert og meðvitað í vissum, okkur mikilvægum atriðum, ráða ferð þess og gángi.
Með þessum orðum enda ég þá tota mína um stuttan samanburð á kynhallandi venjulegu máli og kynafmakaðri íslensku eins og hún er höfð upp í þessum hópi, Máliðjunni. Ég held að þessi stutti og rétt endurtakandi gegnumgángur sé þess eðlis, að hann geri hverju sem er sem það vill við hafa, vel möguleika á að í frumtökum læra og kunna það málið, og beita því í skrifsýsslum sínum.
Hafið það gott öll sömul!
/ Rúnar Freysteinn, 4. nóv. 2022
#málfræðisamanburður
Neðanmálsgreinar: * [1] https://archive.org/…/gripafslensk0…/page/14/mode/2up… [2] ** skýríng formúlunnar: framfyrir |, et., eftir |, ft., framfyrir ||, óákveðni, eftir ||, ákveðni. Þannig: ef.et. | nf.ft. – ef.ft. || gr. í nf.et. – gr. í ef.et. | gr. í nf.ft – gr. í ef.ft. (Dæmi: x – stráks | strákar – stráka || strákurið – stráksins | strákin – strákanna). [3] *** mvm. fyrir öll | [4] **** Í viðbótarmálfræði afmarkaðs máls höfum við haft uppi eftirfarandi ákvæði hvað varðar myndun ákveðni meðal persónuorða: Í óákveðni halda persónuorðin normalt orðmynd sinn óbreyttri, en þegar þau eru í ákveðni er myndin allt önnur, í og með að að hún myndast með því að skeyta ákveðnum hvorugkynsgreini að orðmyndinni í eintölu, en að stofni orðsins í fleirtölu. Við þetta fellur þá ”i”-ið í greininum á stundum niður: ”i”-hljóðan greinisins er látið víka fyrir ”a”-endahljóðani orðs en ekki fyrir ”u”-hljóðani þess. Endi orðmyndin á ”i” fellur ”i”-ið niður. Þannig: kona[i]ð – kon[u]ið – kon[u]inu – konusins; bónd[i]ið – bónda[i]ð – bónda[i]nu – bóndasins.; mannvera[i]ð – mannver[u]ið – mannver[u]inu – mannverusins. [4] ° Mér líkar ílla við orðið ”kyn” á málalegu samheíngi, og finnst það alger fjarstæða að tala um hluti sem af kyni karls eða konu, og vil því ekki bara hafa ”kast” í staðinn fyrir ”kyn”, heldur líka ýta burt heitunum ”karlkyn” og ”kvenkyn” og ”hvorugkyn”, og – útfrá þeim ábendíngarfornöfnum sem í afmörkuðu máli vísa til hluta, ”sá” og ”sú” – tala um ”sákast” og ”súkast”. ”Hvorugkast” sýnist mér aftur á móti ágætt orð, en auðvitað mætti tala um það líka sem ”þaðkast.” | [5] °° eða með kynhlutlausri mannverumynd (sjá a.n.) í stað venjulegu hvorugkynsmyndarinnar, ríkurt. | [6] °°° Eða með s.k. ”i”-mynd, hið ríka mað(u)ri. Fallendíngin hér er s.k. valfrjáls og skilyrt tvímynd (eða ”i”-mynd) notuð til að auðvelda ”hvorugkynjunina”, þar sem skilyrðið er að nafnorðið standi í nafnliði eða sé kaststýrt af lýsíngarorði, fornafni, töluorði eða óháðum greini. | [7] °°°° Hér er laus greinir í hvorugkyni hafður til að geðrænt auðvelda hvorugkynjunina, en auðvitað má vel seígja beint Ari fróða. | [8] *°( Kynhlutlausar) mannverumyndir (lýsíngarorða, fornafna og töluorða) eru sérmyndaðar eða reglumyndaðar orðmyndir sem koma í staðinn fyrir þær venjulegu eða hefðbundnu hvorugkastsmyndir málsins. Dæmi um sérmyndaða mannverumnynd, sem slík aldrei notuð um hluti, er nýa persónufornafnið ”hán.” Dæmi um reglumydaðar mannverumyndir lýsíngarorða er t.d. ”i” í ”ég er nú búni með þetta” og ”hún er farni heim”, og ”urt” í ”hún var kona bæði ríkurt og fallegt.”
NYÖLD 