* Nærgerða

Þenn er eijn af tveijmur aðalgráðugerðum senníslensku. Hin aðalgráðuerðínd er “fjærgerða”.

Einkennur nærgerðu eru hér þessar:

(1) Tvæjr kynjur nafnorða – ok ekki þrjáur, einsok í núíslensku – hvað varð flokku samnefna. Kyníndur eru í nærgerðum hvorugkynja (hk) ok samkynja (sk), þar sem þenn síðastnefnda er karlkynju- ok kvenkynjuorður núíslensku, ummyndaðar ok samansteyptar í sérstökum samkynjumyndum, sem síðan beygjast skv. eigin beygíngumynstrum. Hvorugkynja nafnorða (samnefna) er ekki til í öðrum gerðum senníslensku. Þar er eijna kynínd samkynja.

Hvorugkynja beygist næstum alltaf í sterkri beygíngu, skv. þessum beygíngumynstrum (bæði í núíslensku ok nærgerðu senníslensku):

(a) með þágufölluendíngíndu:

-ø – -ø – –i – -s | -ø – -ø – -(j)um – -a || -ið – -ið – -inu – -sins | -in – -in – -(u)num – -nna;

(b) án þágufölluendíngu eintölu:

–-ø – -ø – –ø – -s | -ø– -ø – -(u)m – -a || -ið – -ið – -inu – -sins | -in – -in – -(u)num – -nna.

(c) Veik beygínga hvorugkynju er afar sjaldgæf (bara nokkrar orður), en þenn hef beygíngumynstru sem er þannig:

-a – -a – -a – -a | -u – -u – -(u)m – -(n)a

|| -að – -að – -anu – -ans | -un – -un – -(u)num – -(n)anna

 

Samkynja er framsköpuð gegnum að steypa karlkynju- ok kvenkynjuorðum að þennri mynstru sem ræð í kvenkynju núíslensku, ok hvað einmitt nafnorður varð, til einnar sérstakrar beyíngumynstru kvenkyníndu, nefnilega þennrar veiku (einsok í kona eða kanna).

Nokkrar orður um þenna myndunu orða til samkyníndu: Nafnorður samkynju myndast á mjök einhlýta vegu, ok er gerð gagnvart tveijmur gerðum nafnorða í núíslensku. Ef: # = stofna; ∆ = róta; √ = viðskeyta; ≥ = fallbeygínguendínga, ok ø = endíngusneyða, þ.e. eíngin beygínguendínga, – þá má sýna flokkur þessar þannig:

1. # = ∆
   1. ∆ø
   2. ∆≥

2. # = ∆√
   1. ∆√ø
   2. ∆√≥

Orður af gerðu 1.a. eru teknar sem orðaafbrigður jafngildar nýmynduníndu, þ.e. þennri sérstöku samkynjumyndu (ok afbrigðu) sem verð framsköpuð gegnum að leggja að stofnu beygínguendíngu nefnuföllu sem “a”. Þannig: Ef ∆ø, þá > ∆≥a, þar sem ∆ø er jafngild orða með ∆≥a. Dæmur: sól > sóla, ok sól = sóla; steinn > steina, ok steinn = steina; mynd > mynda, ok mynd = mynda.

Orður af gerðu ∆≥ eru færðar tilbaka til stofnu sinnar, þannig gerðar að ∆ø-orðu, ok fá síðan “a” endíngu skeytta að sér: Dæmur: strákur > strák–ø > strák–a (ok strák = stráka); bolti > bolt-ø > bolt-a (ok bolt = bolta); kíkir > kíki-ø > kíkj-a (ok kíki = kíkja); kona > kon-ø > kon-a (ok kon = kona).

Sama ferla er svo applíseruð að gerðu 2, þannig að 2.b. oftast fell niður beygínguendíngu (≥) sína ok fær “a” (≥a) í staðínd (t.d. rakari > rakara, kennari > kennara) meðan 2.a. fær viðskeytta viðskeytíndu (√) “a” beygínguendíngu eína (≥√-a), eða, þegar viðskeytínd í stofnu end á “i” eða “ir”, en þá breytist viðskeytínd þannig að “i” ok “ir” > “a”. Dæmur: tækni > tækna; virkni > virkna, læknir > lækna, rakari > rakara.

Samkynjuorður eru hér, í nærgerðu senníslensku, beygðar skv. týpu 1 beygínga nafnorða, þ.e. þennri týpu sem hef bæði sterka ok veika beygíngu samnefna (sjá beygíngumynstrur hér fyr neðan). Beygíngur nafnorða geta þannig verið ýmist veikar eða sterkar. Veik beygínga yfirgnæf reyndar gersamlega þá sterku, ok þenna má nota við beygíngu allra nafnorða hvort sem þæjr eru veikar eða sterkar í núíslensku. Sterk beyínga er þannig valfrjáls (en þó má ekki nota þenna í beygíngu nafnorða sem eru veikar í núíslensku, ok því kanski einfaldast að bara nota þá veiku). Veika beygíngínd af samkynju er alveg einhlýt ok hef þenna beygíngumynstru, eða formúlu endínga í óákveðnu:

 -ø / -a – -u – -u – –u | -ur – -ur – -um – (n)a

Sterkar nafnorður núíslensku má beygja sterkt, samkvæmt þennari beygínguformúlu, sem er eins ok þenn veika, nema hvað varð eignuföllu eíntölu, sem endar á “ar”, ”s”, eða ”is” útfrá því sem er praksís í núíslensku (”arsis-reglínd”).

-ø / -a – -u – -u – –ar / -s / -is | -ur – -ur – -um – (n)a

Slíkar nafnorður senníslensku eiga sér þannig tvímyndur í eignuföllu, þ.e. bæði þenn veika ok þenn sterka beygíngínd eru gildar. T.d. ef. et. “beygíngu” = “beygíngar; “beygíngumynstra” = “beygíngarmynstra”; ”lífu” = ”lífs”; ”lífusambanda” = ”lífssambanda”. (Þetta gild allar gerður senníslensku, jafnvel þótt sterka beygíngínd sé annars lítið brúkuð í fjærgerðum, nema á stundum við orðasamansetníngur með eignuföllu, þar sem oft fer best á að brúka arsisreglíndu til að undvíka of mikla annarleiku).

Báðar kyníndurnar (hk ok sk) stýra föllum ok kynjum fallorða, en hvorgkynja notast helst ekki beint um mannverur, ok oftast ekki í 1. ok 2. persónu (en þar ræð samkynjínd ferðíndu). Ath. að orður sem beygjast sterkt í nærgerðu senníslensku ok eru af karlkynju í núíslensku eru auðvitað af samkynju í senníslensku. Þannig t.d. “matar” > matar sinnar (ekki matar síns).

 Greinur nafnorða eru ákveðnar greinur ok óákveðnar: Óákveðna orða er í nærgerðu oftast sýnd með því að orðínd er höfð án greinu, ok bara einstöku sinnum með óákveðinni greinu/greinum senníslensku ( eín – eínar), sem hinnar vegu eru mjök algeíngar í fjærgerðum, sérstaklega í þeijm sem fjær liggja núíslensku.

Ákveðnar greinur eru eíns ok í eijnni af beygíngumynstrum kvenkynju í núíslensku, ok hafa þenna formúlu endínga:

|| -an – -una – -unni – -unnar | -nar – -nar – -unum – nna

Sérnefnur eru beygðar í öllum gráðugerðum senníslensku í kynjum ok föllum eins ok í núíslensku. (En þó má samkynja nokkuð sumar þeijra, þá sérstaklega í fjærgerðum). Þetta þýð að allar beygíngarmynstrur nafnorða núíslensku eru varðveittar í sérnöfnum senníslensku.

(2) Persónufornefnur eru sex að tölu, einsok í fjærgerðum senníslensku, þar af þrjáur kynhlutlausar (henn, hán, þenn), eijn hvurugkynju (það, sem þó ekki er hliðstæð nafnorðum en stundum öðrum fornöfnum), ok tvæjr s.a.s. gervikynjur, þ.e. “kynjur” hvað útlitu varð ok beygíngulega, sem eru s.a.s. af karlkynju ok kvenkynju (hann, hún), en sem þó ekki stýra neinum föllum né kynjum annarra orða:

henn – henja – henngi – hengvar | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

hán – hána – háni – hánar | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

þenn – þenna – þenni – þennar | þöjr / þæjr – þöjr / þæjr – þeijm – þeijra

það – það – því – þess | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

hann – hann – honum – hans | þeir – þá – þeim – þeirra

hún – hana – henni – hennar | þær – þær – þeim – þeirra

Kynhlutlausu persónufornefnurnar eru konsekvent ok almennt notaðar í nærgerðu (ok í gerðum fjær þennri gerðu), þ.e. þæjr eru hafðar uppi ef ekki sérstök ástæða fyrfinnst til að að kyngreina andlögu eða huglögu setníngu (en í nærgerðu nær er þessu þveröfugt háttað). “Þenn” er sérstök hlutverumynda persónufornafna, ok notuð nokkuð sparsamt í nærgerðu (ok líklega ekki alls í nærgerðu nær), en er oft eða næstum alltaf notuð í fjærgerðum (líka um mannverur). “Það” er persónufornefna af hvorugkynju, sem auðvitað er í sjálfri sér kynhlutlaus.

Kynhlutlausu persónufornefnurnar henn, hán, þenn ok það eru í öllum gráðugerðum senníslensku eins í beygíngumyndum fleirtölu, nema hvað “þæjr” er í hlutverumyndíndu (“þenn”) notuð sem valfrjáls orðaafbrigða fyr “þöjr”. Þó ber ekki að brúka “þæjr” um mannverur, ok fer kanski best á að ekki nota “þöjr” um hlutverur, en til að betur stuðla að kynhlutleysu túngíndu væri líklega best að útrýma “þæjr”-orðíndu algerlega ok alhæfa “þöjr”. En það er ekki gert hér að sinni. – Fleirtölumyndínd “þau” er bara brúkuð í nærgerðum (ok þá bara í hvorugkynju).

(3) Ábendíngufornefnur ok aðrar fornefnur en þæjr áðurnefndu, eru í nærgerðu einsok í öðrum gerðum senníslensku (nema nærgerðu nær), en hlutverumyndur eru þó sparsamt notaðar í nærgerðu (ok í nærgerðu nær líklega ekki alls). Þæjr eru “þenn” (fyr sá, sú, það, í núíslensku), ok “þenni” (fyr þessi, kk ok kvk í núíslensku.), en sérstök hlutverumynda er bara til í eintölu.

sú – þá – þeijri – þeijrar | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

þenn – þá – þennri – þennrar | þöjr – þöjr – þeijm – þeijra

þessi – þessa – þessari – þessarar|þessar – þessar – þessum – þessara

þenni – þenna – þennari – þennarar|þessar – þessar – þessum -þessara

Ábendíngufornefnínd “þetta”, held sér, ok er óbreytt ok án hlutverumynda í allri senníslensku.

Sérstakar samkynjumyndur eru til fyr vissar fornefnur aðrar: Meðal þessara er fornefna núíslensku “sjálfur” þenn allra mikilvægasta:

Í allri senníslensku er þenn “sjálf” en þá ekki notuð um mannverur (nema raunkynja konu sé ætluð). Í ok með að sérstök samkynjumynda er framsköpuð, verð þannig “sjálf” sjálfkrafa að hlutverumyndu orðíndu.

Samkynjumyndínd er “sjálfug” eða “sjálfg”. Sér á bátu mikilvægast (fyr kynhlutleysu) er að nota þenna myndu í 1. ok 2. persónu, ok um hátígnur, guðu ok þvíumlíkt, en einnig um allar mannverur þegar raunkynja ekki er ætluð ok skiptir einhverri málu:

sjálf(u)g – sjálfga – sjálfgri – sjálfgrar|sjálfgar – sjálfgar – sjálfgum – sjálfgra

Nokkrar aðrar sérstakar samkynjumyndur fornefna eru einnig notaðar. Meðal þessara:

[núísl. enginn]  eíngi – eíngva – eíngvi – eíngvrar | eíngvar – eíngvar – eíngvum – eíngvra

[núísl. allur]     öllug – allga – allgvi – allgvar | allgar – allgar – öllgum – allgra

[núísl. sumur]  sumug – sumga – sumgri – sumgrar | sumgar – sumgar – sumgum – sumgra

[núísl. samur]  sömug – sömga – sömgri – sömgrar | samgar – samgar – sömgum – samgar

[núísl. báðir]                                                                    | báður – báður – báðum – beggja

Hvað svo varð megníndu af nefnuorðum öðrum, – þæjr orður sem ekki eiga neina sérstaka samkynjumyndu, – er kvenkynjumynda núíslensku einfaldlega notuð sem samkynjumynda orðíndu í senníslensku, ok þá brúkuð um bæði mannverur ok hlutverur.

(4) Tvæjr kynjur hliðstæðra lýsíngarorða,– ok ekki þrjáur eins ok í núíslensku, – eru notaðar í nærgerðu senníslensku. Þessar eru hvorugkynja, ok samkynja. Þegar lýsíngur varð persónur, tek þó samkynínd yfirhöndu, ok sérstakar samkynjumyndur eru gjarnan notaðar. Í einmitt þennari textutilsýnuhornu, fjall það um að skeyta “þ” að stofnu (t.d. “ék er feiminþ”). Sjá nánar umfjöllunu um fjærgerðu.

(5) Töluorður eru einsok í öðrum gerðum senníslensku, ok samkynjumyndur notaðar þegar við á. Er þetta all greinanlegt av samheíngju í textum ok verð ekki fjallað um það meira hér.

(6) Sagnorður/Sögnur ok beygíngur þeijra eru einsok í núíslensku. Þ.e. þæjr eru beygðar eftir tíðum, tölum ok persónum. Í fjærgerðu ok fjær eru sögnur ekki beygðar eftir persónum, bara í tíðum ok tölum (ok í fjærgerðu fjær fjær, eínúngis í tíðum).

(7) Atvikuorður eða viðburðarorður, eru normalt eíns ok í núíslensku. Í allri senníslensku er allt í lagi að nota atvikuorður/atburðarorður “hráar”, eins ok þæjr eru í núíslensku, jafnvel þótt þöjr beri í sér sporefnur ólíkra kynja (sbr. “alltílagi”). En líka má samkynja innanmetu þessara orða ok orðatiltækja, þegar slíkt er hægt (t.d. “hinsvegar” > “hinnar vegu”). Er mun meira um slíkar samkynjunur þessu fjær við koma núíslensku.

(8) Samteíngíngur eru í allri senníslensku einsok í núíslensku, ok forsetníngur líka, þó þæjr stundum séu fyr áhrifum frá nýrri lingvístískri umhverfu. Forsetníngínd “af” t.d., er mun oftari brúkuð í senníslensku vegna túlkunar eignufallíndu. Þetta er í samræmu við sögulega reynslu númála skandinavískra; þegar þessar túngur (að mestu) tíndu fallbeygíngu sinni, feíngu forsetníngar meir ok annað að gera.

Nótera að lokum, að um nærgerðu nær senníslensku fjalla við ekki hér, en þar er mest allt einsok í núíslensku fyr utan tvíkynju málíndu hvað varð samnefnur ok hliðstæðar lýsínguorður, ok að kynhlutlausar fornefnur, lýsínguorður, ok töluorður, eru til en þó sparsamt notaðar. Fókus nærgerðu nær á kynhlutleysu er að bara dylja raunkynju þegar þess þarfnast einhverrar ástæðu vegna. Mannveru- ok hlutverumyndum er ekki heldur gert ráðu fyr í þennri gerðu (nærgerðu nær).